Thursday, August 20, 2015
ཐ་སྙད་གཙོ་བོ། ཡོན་ཏན་བཅུ(Ten Gunas)། ལྷོ་ཕྱོགས་བཻདརྦྷ(Vidarbha)། ཤར་ཕྱོགས་གཽཌ་ཝ་(Gauda)། རྒྱ་གར་གྱི་སྐད་བརྡའི་ཁྱིམ་རྒྱུད་(The Indain language families)། གཞུང་ལུགས་ཀྱི་ཁུངས་(The origins of the theory)
ནང་དོན་གནད་བསྡུས། དབྱུག་པ་ཅན་གྱི་<<སྙན་ངག་མེ་ལོང་མ>>ར་བཤད་པའི་ལྷོ་ཕྱོགས་བཻདརྦྷ་དང་ཤར་ཕྱོགས་གཽཌ་ཝའི་ཡོན་ཏན་བཅུའི་རྣམ་བཞག་དེ་དར་ཡུལ་གྱི་ས་ཁོངས་དང་། སྐད་བརྡའི་ཁོངས། གཞུང་ལུགས་ཀྱི་ཁུངས། དེ་དག་གི་འཕེལ་རིམ་དང་བཅས་པ་གསལ་འདོན་རགས་ཙམ་བྱས་ཡོད།
སྔོན་གླེང་།
འདིར་བཤད་པར་བྱ་བ་ནི། རྒྱ་གར་གྱི་ཤར་ལྷོའི་སྙན་ངག་གི་གཞུང་ལུགས་དང་དེའི་ལོ་རྒྱུས་སྤྱི་བཤད་དང་ཞིབ་བཤད་སོགས་བྱ་རྒྱུ་མ་ཡིན་པར་དབྱུག་པ་ཅན་གྱི་<<སྙན་ངག་མེ་ལོང་མ>>ར་གསལ་བའི་ལྷོ་ཕྱོགས་བཻ་དརྦྷའི་ལུགས་དང་། ཤར་ཕྱོགས་གཽ་ཌ་ཝའི་ལུགས་ཀྱི་ཡོན་ཏན་བཅུའི་སྐོར་ནས་གླེང་སློང་ཙམ་བྱ་འདོད་པ་ཡིན། དེ་དག་ཞིབ་རྒྱས་སུ་བཤད་པ་ལ་ནི་ལེགས་སྦྱར་སྙན་ངག་གི་གཞུང་ལུགས་སོགས་ལ་ནང་རྒྱུས་དཔེ་མེད་དགོས་པས་ཁོ་བོ་ལྟ་བུས་བཤད་ག་ལ་ནུས། འོན་ཀྱང་། དེ་དག་གི་ས་ཁོངས་དང་། སྐད་ཁོངས། གཞུང་ཁུངས། འཕེལ་རིམ་བཅས་ཀྱི་སྐོར་ལ་རགས་ཙམ་ཤེས་རྒྱུ་དེ་བོད་ཀྱི་རྩོམ་རིག་ཞིབ་འཇུག་ཁྲོད་ཀྱི་ཤེས་བྱ་གལ་ཆེན་ཞིག་ཏུ་མཐོང་ནས་ལས་འདིར་ཞུགས་པ་ཡིན།གཅིག ཤར་ལྷོའི་ཡོན་ཏན་བཅུ་འབྱུང་ཡུལ་གྱི་ས་ཁོངས་ངོས་བཟུང་བ།
ཤེས་རིག་གི་སྣང་ཚུལ་གང་ཞིག་ལ་དཔྱད་པ་གཏོང་བར་དེ་ཉིད་ཡུལ་གང་ནས་དར་བའི་སྐོར་དེ་ངེས་པར་དུ་གླེང་གལ་ཆེ་བ་དང་། གལ་སྲིད་དེ་ཁུངས་ལྡན་རྒྱས་པ་ཞིག་གླེང་མ་ཐུབ་ནའང་དེ་ལྟར་མི་ཐུབ་པའི་གནད་ག་དེ་ངོས་འཛིན་གྱིས་གསལ་བཤད་བྱ་དགོས་པ་ཡིན། ལྷག་པར་དུ་སློབ་དཔོན་དབྱུག་པ་ཅན་གྱིས་ཤར་ལྷོའི་སྙན་ངག་ཅེས་ཕྱོགས་སམ་ཡུལ་གྱི་ཆ་ནས་ཕྱེ་བའི་སྙན་ངག་གི་ལམ་སྲོལ་འདི་ཉིད་དར་ཡུལ་གྱི་ས་ཁོངས་དང་འབྲེལ་ནས་ངོས་འཛིན་བྱ་རྒྱུ་་ཤིན་ཏུ་གལ་ཆེ་བ་ཡིན། འོན་ཀྱང་། བོད་ཀྱི་སྙན་འགྲེལ་རྣམས་སུ་ལྷོ་ཕྱོགས་བཻ་དརྦྷ་བ་དང་ཤར་ཕྱོགས་གཽ་ཌ་ཝའི་སྙན་ངག་ཟེར་བ་ཙམ་ལས་ཤར་ལྷོའི་ས་ཁོངས་དང་འབྲེལ་ནས་དཔྱད་ཞིབ་བཟང་པོ་བྱས་པ་ནི་མི་འདུག རྒྱ་གར་གྱི་ལོ་རྒྱུས་ཁྲོད་དུ་ཡང་ལྷོ་ཕྱོགས་ཞེས་པ་སོགས་དུས་སྐབས་དང་རྒྱལ་རབས་སོགས་ཀྱི་དབང་གིས་གོ་ས་མི་འདྲ་བ་སྣ་ཚོགས་ཤིག་ཡོད་པས་<<མེ་ལོང་མ>>ར་བཤད་པའི་ཤར་ལྷོ་ཞེས་པ་ཡུལ་གང་ལ་འཁེལ་ཡོད་རྩད་གཅོད་པ་གལ་ཆེན་དུ་བལྟས་ནས་འདིར་དེའི་སྐོར་ཟུར་ཙམ་གླེང་རྒྱུ་ཡིན།༡) ས་བབ་མི་འདྲ་བ་ཆེན་པོ་གཉིས་སུ་ཕྱེས་པའི་ཤར་ལྷོ་ངོས་འཛིན།
རྒྱ་གར་གྱི་ས་ཁོངས་ལ་དབྱེ་བ་རགས་པ་ཞིག་དབྱེ་ན་གཉིས་སུ་དབྱེ་ཆོག་ལ་དེ་ལྟར་ཕྱེས་པ་ནི་དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ་ལགས་ཡིན་ཏེ། <<གསེར་ཐང་>>ལས། “རི་བོ་འབིགས་བྱེད་ཀྱིས་རྒྱ་གར་གྱི་ཡུལ་འདི་ཆ་གཉིས་སུ་བགོས་ཤིང་སྐེ་རགས་ལྟ་བུར་གནས་” (P.91) ཞེས་དང་། “བྱང་ངོས་སུ་རི་ཁ་བ་ཅན་གྱི་རྒྱུད་དར་གྱི་ཡོལ་བ་ལྟ་བུ་ཤར་ནས་ནུབ་ཏུ་བརྐྱངས་པས་རྒྱ་གར་དང་བོད་ཀྱི་ས་མཚམས་ཕྱེས་ཤིང་། རི་རྒྱུད་དེའི་ཁོངས་སུ་ཁ་ཆེ་དང་། བལ་ཡུལ་སོགས་ཆགས། འབིགས་བྱེད་ཀྱིས་བཅད་པའི་བྱང་གི་ངོས་སུ་ཨསམ་དང་། བྷངྒལ་ནས་བཟུང་མགྷདྷ་དང་། ཀོ་ས་ལ། བཅོམ་བརླག ལྔ་ལེན། སྨྲ་ངན། རྡོ་འཇོག་སོགས་སིནྡྷུ་ཐུག་གི་བར་ཐང་ཆེན་པོ་གཅིག་གི་སྟེང་དུ་བརྒྱུད་མར་ཆགས་ཤིང་། འབིགས་བྱེད་ཀྱི་ལྷོ་ངོས་ནས་མ་ལ་ཡའི་ཡུལ་ལ་ཐུག་གི་བར་དུ་ནི་འབུར་གཤོང་ཅན་གྱི་རི་ལྗོངས་འབའ་་ཞིག་ཏུ་གནས་པས་དོན་ལ་ཡུལ་གྲུ་ཆགས་གཞི་མི་མཐུན་པ་གཉིས་ཁོ་ནའི་ནང་དུ་རྒྱ་གར་གྱི་ཡུལ་ཁམས་ཐམས་ཅད་འདུས་ནས་ཡོད་དོ།”(P.92) ཞེས་རྒྱ་གར་གྱི་ཡུལ་གྲུ་གཉིས་སུ་དབྱེ་བ་འདི་ནི། རི་བོ་འབིགས་བྱེད་ཀྱིས་བཅད་པའི་རི་བོའི་ཕར་ནང་ཚུར་ནང་གི་དབྱེ་བ་དང་། ཡང་ན་ལྷོ་ཕྱོགས་ཀྱི་ས་ཁུལ་དང་བྱང་ཕྱོགས་ཀྱི་ས་ཁུལ་གཉིས་སུ་ཕྱེས་པ་ཡིན། དེ་བས་འདིའི་སྐབས་ཀྱི་ལྷོ་ཕྱོགས་ཞེས་པ་དེ་ཝ་ར་ན་སི་(Varanasi)ནས་གྷི་ཇི་ར་ཏི་(Gujarat)བར་དུ་ཡོད་པའི་རི་བོ་འབིགས་བྱེད་ནས་ལྷོ་ཕྱོགས་ཀྱི་རྒྱ་མཚོའི་ལ་ཐུག་གི་བར་དུ་བཤད་པས་ཧ་ཅང་རྒྱ་ཆེ། འདིར་ཤར་ཕྱོགས་གང་ཡིན་དམིགས་བསལ་གྱིས་ངོས་འཛིན་བྱས་པ་མེད་ཀྱང་དོན་ལ་བྷངྒ་དེ་ཤི་དང་། ཨ་སམ། ཨོ་རི་ས་སོགས་ནི་རྒྱ་གར་ཤར་ཕྱོགས་ཀྱི་ཡུལ་དུ་གཏོགས་པས་དབྱེ་སྟངས་འདིའི་བྱང་ཕྱོགས་ཀྱི་ཁོངས་སུ་ཤར་ཕྱོགས་ཕལ་ཆེར་ཚུད།༢) ས་ཁུལ་ཆེན་པོ་གསུམ་དུ་ཕྱེས་པའི་ཤར་ལྷོ་ངོས་འཛིན།
ས་ཁུལ་གསུམ་གྱི་དབྱེ་བ་ནི། <<རྒྱ་གར་རྒྱལ་རབས་>>ལས། “ས་ཆའི་ཆགས་སྟངས་ཀྱི་ཆ་ནས་རྒྱ་གར་གྱི་ས་ཁུལ་གཙོ་ཆེ་བ་གསུམ་དུ་དབྱེ་བར་བྱ་སྟེ། དང་པོ་རྒྱ་གར་བྱང་ཕྱོགས་ཁུལ་དང་། གཉིས་པ་ཌེཀནཔལེཊོ་སྟེ་དབུས་ཀྱི་ས་ཆ་མཐོན་པོའི་ཐང་དང་། གསུམ་པ་རྒྱ་གར་ལྷོ་ཕྱོགས་བཅས་གསུམ་ཡོད། དེ་ཚོའི་ནང་ནས་དང་པོ་རྒྱ་གར་བྱང་ཕྱོགས་ནི་རི་བོ་གངས་ཅན་གྱི་ས་ཁུལ་དང་། ཆུ་མོ་གངྒཱའི་ཐང་ཆེན་ནམ་རྒྱ་ཐང་། རཱཇཔུཏཱནཱའི་བྱེ་ཐང་བཅས་བསྡོམས་པ་ལ་ཟེར། གཉིས་པ་ནི་རི་བོ་འབིགས་བྱེད་དང་། ཆུ་བོ་ནརྨདཱ་དང་ཏཱཔྟཱི་ནས་བཟུང་ཆུ་བོ་ཀྲིཥྞཱ་བར་གྱི་ས་མཐོའི་ཐང་ཁུལ་དེ་ལ་ཌེཀནཔལེཊོ་འམ་ཡང་ན་དབུས་ཀྱི་ས་མཐོའི་ཐང་ཁུལ་ཞེས་བརྗོད་པ་ཡིན། ཆུ་བོ་ཀྲིཥྞཱ་ནས་ལྷོ་ཕྱོགས་རྒྱ་མཚོའི་བར་གྱི་ས་ཁུལ་ལ་རྒྱ་གར་ལྷོ་ཕྱོགས་ཞེས་ཟེར་ཞིང་ས་ཁུལ་འདིར་ཨཱནདྷྲ་དང་ཀརྣཊཀ་དང་ཀེརལ་དང་ཏམིལནཱཌུ་བཅས་བཞི་ཆགས་ཡོད” (P.45-46) ཅེས་རྒྱ་གར་གྱི་ས་ཁུལ་ཆེན་པོ་གསུམ་དུ་དབྱེ་ཚུལ་འདི་ནི་ས་དབྱིབས་གྲུབ་ཚུལ་གཙོ་ཆེ་བའི་དབང་དུ་བྱས་པ་འདྲ་ལ། འདིའི་སྐབས་ཀྱི་ལྷོ་ཕྱོགས་དེ་སྔར་གྱི་དབྱེ་སྟངས་ལས་རྒྱ་ཆུང་ལ་ཤར་ཕྱོགས་ཀྱི་ཡུལ་ཕལ་ཆེ་བ་ནི་དབུས་ཀྱི་ས་མཐོའི་ཐང་ཁུལ་ལ་འཁེལ་ཡོད།༣) ས་ཁུལ་མི་འདྲ་བ་དྲུག་ཏུ་ཕྱེས་པའི་ཤར་ལྷོ་ངོས་འཛིན།
<<རྒྱ་གར་རྒྱལ་རབས་>> ལས། “༡ ཧིམཱལཡ་སྟེ་རི་བོ་གངས་ཅན་གྱི་ས་ཁུལ་དང་། ༢ བྱང་གི་རྒྱ་ཐང་གཤིན་པོ་དང་། ༣ དབུས་ཀྱི་ས་མཐོའི་ཐང་ཁུལ་དང་། ༤ ཌེཀན་ས་མཐོའི་ཐང་ཁུལ་དང་། ༥ རྒྱ་གར་ལྷོ་ཕྱོགས་དང་། ༦ ཤར་ནུབ་མཚོ་འགྲམ་གྱི་ཐང་བཅས་བཅས་དྲུག་གོ །” (P.46) ཞེས་རི་རྒྱུད་དང་། མཚོ་འགྲམ། ཐང་གཤོང་བཅས་ས་ཁུལ་རིགས་དྲུག་ཏུ་ཕྱེས་ཡོད། <<རྒྱ་གར་རྒྱལ་རབས་>>སུ་དེ་དག་ཡུལ་ལུང་གང་ནས་གང་ལ་འཇོག་མིན་མི་གསལ་བས་གཤམ་ནས་<<གསེར་ཐང་>>ལས་ཁ་གསབ་ཀྱིས་ཚུལ་དུ་དགོད་པར་བྱ། ༡) རི་བོ་གངས་ཅན་གྱི་ས་ཁུལ་(The northern mountains) གྱི་སྐོར་<<གསེར་ཐང་>>དུ་གསལ་བ་ནི་“བྱང་གི་ངོས་ན་རི་བོ་ཧི་མ་ལ་ཡའམ་གངས་ཀྱི་རི་བརྒྱུད་མཐོ་ཞིང་མཚམས་མ་ཆད་པ་དར་དཀར་གྱི་ཡོལ་བ་ལྟ་བུ། ཤར་ནས་རྒྱ་ནག་ཡུ་ནན་ནུབ་ན་ཏ་ཟིག་ཡུལ་དབུས་ལ་ཐུག་གི་བར་དུ་བརྐྱངས་” (P.42) ཞེས་དང་། “དེ་ལ་བྱང་གི་གངས་རི་ནས་བཟུང་སྟེ་རི་ནགས་ཚལ་ཅན་གྱི་རྒྱུད་ནས་ལྷོ་ཕྱོགས་ཀྱི་ཐང་ལ་ཐུག་གི་བར་དུ་རི་ཀླུང་ཚོགས་པའི་སྤྱི་ལ། ཧི་མབནྡ་སྟེ་གངས་ཅན་ཞེས་གྲགས་པ་ཡིན་ཅིང་། འདི་ལ་སྐབས་འགར་རི་ཁ་བ་ཅན་དང་། སྐབས་འགར་གངས་ཅན་དང་གངས་རི་སོགས་སུ་བསྒྱུར་”(P.45) ཞེས་རྒྱ་གར་གྱི་ཤེས་རིག་དང་རང་བྱུང་གི་ཐོན་རྫས་སོགས་ཀྱི་ངོས་ནས་ཤིན་ཏུ་གལ་ཆེ་བར་བརྩི་བའི་བྱང་ཕྱོགས་ཀྱི་ས་ཁུལ་ངོས་འཛིན་གནང་ངོ་། །༢) བྱང་གི་རྒྱ་ཐང་གཤིན་པོ་(Indo-Gangetic plain/The Great plain)། <<གསེར་ཐང་>>ལས་ས་ཁུལ་འདིའི་སྐོར་བཤད་པ་ནི། “ལྷོ་ངོས་ནས་འབིགས་བྱེད་དང་། བྱང་ངོས་ནས་ཁ་བ་ཅན་གྱིས་བཅད་པའི་དབུས་ཀྱི་ཆ་དེ་རྣམས་དང་། ཡུལ་དབུས་དང་འཕགས་པའི་ཡུལ་ཞེས་བྱ་བར་གྲགས་ཤིང་། དེ་ལ་རིགས་བཞི་ཚང་བ་དང་། ཆུ་བོ་གངྒ་དང་། རི་དྭགས་ཀྲིཥྞསར་རྣམས་ཡོད་པའི་ཕྱོགས་ནི་དབུས་ཡིན་པའི་གཏམ་དཔེ་མཆིས”(P.93) ཞེས་རི་བོ་གངས་ཅན་གྱི་ཕྱོགས་ནས་འབབ་པའི་ཆུ་བོ་རྣམས་བཞུར་སའི་ཐང་གཤོང་ཡོངས་ལ་བྱང་གི་རྒྱ་ཐང་གཤིན་པོ་ཟེར་བ་ཡིན་ཡང་། ཡུལ་དབུས་ཞེས་པ་འདི་ནི་ནང་པ་རྣམས་ལ་དམིགས་བསལ་གྱིས་གྲགས་པ་ཙམ་ལས་རྒྱ་གར་གྱི་ས་བབ་སྤྱིའི་དབང་དུ་བྱས་པའི་ཡུལ་དབུས་ལ་འཁེལ་མེད།
༣) དབུས་ཀྱི་ས་མཐོའི་ཐང་ཁུལ་(The central highlands)ནི། <<གསེར་ཐང་>>་ལས། “ལྷོའི་ཟུར་གསུམ་དེའི་དབུས་ཀྱི་ཆ་ནས། ཆུ་བོ་ཀྲྀཥྞ་ནུབ་ཤར་དུ་འབབ་ཅིང་། དེའི་བྱང་འབིགས་བྱེད་ལ་ཐུག་གི་བར་གྱི་ཡུལ་དེ་དག་གི་སྔོན་མ་ཧཱ་གོ་པ་ལ་དང་ཀལིདྐབཻ་དརྡྷ་ལ་སོགས་པའི་ཕྱོགས་རྣམས་ཡིན་ཞིང་། དེང་སང་སྤྱི་སྡོམ་ལ་དེཀན་དུ་འབོད་”(P.92) ཅེས་ཡུལ་དབུས་ཀྱི་རི་བོ་འབིགས་བྱེད་(Vindhya Parvata)ནས་ལྷོ་ཕྱོགས་ལ་ཉེ་བའི་ཆུ་བོ་ཆེན་པོ་ཀྲིཥྞ་(Krishna River) བར་གྱི་ས་ཁུལ་ལ་དེཀན་ཞེས་བཤད། གོང་སྨྲས་ས་ཁུལ་དྲུག་ཕྱེས་པའི་དབང་དུ་བྱས་ན་ས་ཁུལ་འདི་རུ་དབུས་ཀྱི་ས་མཐོའི་ཐང་ཁུལ་དང་། ཌེཀན་ས་མཐོའི་ཐང་ཁུལ་གཉིས་ཀྱི་མཚམས་དབྱེ་དགོས་ཀྱང་། ས་བབ་ཆགས་ཚུལ་གྱི་ངོས་ནས་དེ་གཉིས་ཀྱི་ཁྱད་པར་ཕྱེས་པ་མ་མཐོང་བས་གང་ནས་གང་གི་བར་དུ་དབུས་ཀྱི་ཐང་དང་ཌེཀན་གྱི་ཐང་དུ་འཇོག་དགོས་མིན་མ་ཤེས་ལ། ས་ཁུལ་འདི་ཡོངས་ལ་ཌེཀན་ས་མཐོའི་ཐང་ཁུལ (Deccan plateau)་ཞེས་བརྗོད་པ་ཙམ་ལས། འདི་ལ་ལྷོ་ཕྱོགས་ཀྱི་ས་ཁུལ་ཕར་ཕུད་རྗེས་དབུས་དང་ཌེཀན་གྱི་ཐང་གཉིས་སུ་དབྱེ་ཚུལ་བཙལ་ཡང་མ་རྙེད་པས་རྩད་གཅོད་བྱ་རྒྱུར་ལུས་སོ། ། འོན་ཀྱང་། དབུས་ཀྱི་ཐང་ཁུལ་དེ་ཉིད་ཐང་མི་འདྲ་བ་གསུམ་གྱིས་གྲུབ་པ་ནི། ནུབ་ཀྱི་མལ་བ་ཐང་ཁུལ་(Malwa Plateau) དང་། ལྷོ་ཡི་ཌེཀན་ཐང་ཁུལ (Deccan Plateau) ཤར་གྱི་ཁོ་ཁྲ་ན་ཕོར་གྱི་ཐང་ཁུལ་(Chota Nagpur plateau) གསུམ་ཡིན་ཚུལ་དྲྭ་ཐོག་གི་རྒྱུ་ཆར་གསལ། །
༥) རྒྱ་གར་ལྷོ་ཕྱོགས་(?) ནི། དེ་ཉིད་ལས། “ཀྲིཤྕའི་ལྷོ་ངོས་སུ་སྦྲང་རྩིས་ཡུལ་དང་། ཅཽ་ལ། མ་ལ་ཡ་སོགས་ཏ་མི་ལའི་རྒྱལ་ཁམས་རྣམས་ཆགས་ཤིང་། དེ་སྤྱི་ལ་སྔོན་ལྷ་ལམ་ཉིད་དུ་འབོད། ཟུར་གསུམ་གྱི་སྣེ་མོ་ལྷོ་ལ་བརྐྱངས་པའི་རྩེ་ན་ཀོ་ཀཻ་བྱ་བའི་ཡུལ་མཆིས་” (P.92) ཞེས་ཤར་ནུབ་མཚོ་འགྲམ་གྱི་ཐང་ཁུལ་ཞེས་རྒྱ་མཚོའི་འགྲམ་གྱི་ཐང་ཁུལ་གཉིས་ཕུད་རྗེས། ཆུ་བོ་ཀྲིཥྞ་ནས་ལྷོ་ཡི་མཚོ་ལ་ཐུག་གི་བར་གྱི་ས་ཁུལ་ལ་རྒྱ་གར་ལྷོ་ཕྱོགས་ཞེས་འབོད། ༦) ཤར་ནུབ་མཚོ་འགྲམ་གྱི་ཐང་(The Coastal plain) ནི། དེ་ཉིད་ལས། “ཟུར་གསུམ་ལྷོའི་ཕྱེད་གཉིས་རྒྱ་མཚོས་བསྐོར་བའི་ཤར་ནུབ་ཀྱི་ངོས་གཉིས་ནས་རིའི་ཕྲེང་བ་ལྕགས་རི་ལྟ་བུ་རེ་ལྷོ་ཕྱོགས་ཀྱི་མཐའ་ལ་ཐུག་པའི་བར་དུ་སོང་ཞིང་། རི་འདབས་དང་རྒྱ་མཚོའི་བར་དུ་ཐང་ཤུར་མོ་རེ་མཐའ་ཆགས་ལྟ་བུར་གནས་པ་ལ་སྔོན་གྱི་ཨོ་ཊི་བི་ཤ་ལ་སོགས་པའི་ཡུལ་རྣམས་ཆགས་” (P.92) ཞེས་པ་ནི་ཨ་རབ་རྒྱ་མཚོའི་ཕྱོགས་ཀྱི་རི་འདབས་དང་བྷེང་གལ་རྒྱ་མཚོའི་ཕྱོགས་ཀྱི་རི་འདབས་ནས་རྒྱ་མཚོའི་བར་དུ་ཡོད་པའི་ཐང་ཁུལ་དེ་གཉིས་ལ་བཤད།
དབྱེ་སྟངས་འདིའི་ཁྲོད་ལ་ཡང་ལྷོ་ཕྱོགས་མ་གཏོགས་ཤར་ཕྱོགས་ཀྱི་ཡུལ་འདི་ཞེས་ངོས་འཛིན་བྱས་པ་མེད། ལྷོ་ཕྱོགས་ནི་གོང་དུ་གསལ་བ་ལྟར་ཡིན་ལ་འདིའི་སྐབས་སུ་ཤར་ཕྱོགས་ཀྱི་ཡུལ་ནི་བྱང་གི་རྒྱ་ཐང་གཤིན་པོའི་ཁོངས་སུ་གཏོགས། མདོར་ན། གོང་དུ་བཤད་པའི་དབྱེ་སྟངས་དེ་རྣམས་སུ་ལྷོ་ཕྱོགས་ཞེས་པ་ས་ཁུལ་ཆེ་ཆུང་འདྲ་མིན་ལ་གོ་བའི་སྐབས་སྣ་ཚོགས་འདུག་པས། <<སྙན་ངག་མེ་ལོང་མ>>་དང་<<ལང་ཀར་གཤེགས་པ>>ར་ རུ་གསལ་བའི་ལྷོ་ཕྱོགས་བཻདརྦྷ་ཞེས་པ་དེ་གང་ལ་ངོས་འཛིན་དགོས་མིན་དང་ཤར་ཕྱོགས་གཽ་ཌ་ཝ་ཞེས་པ་དེ་གང་ན་ཡོད་མེད་ཀྱི་སྐོར་ནས་<<རྒྱ་གར་གྱི་རྩོམ་རིག་ལོ་རྒྱུས་>> དེབ་ཕྲེང་ལྔ་བ (A HISTORY OF INDIAN LITERATURE; Vol. 5) ར་བཀོད་པ་གཤམ་དུ་དྲང་བར་བྱ། །
ཨེ་སྒྲི་བེན་ ལྗེ་རོ་(Edwin Gerow) ཡི་<<རྒྱ་གར་གྱི་རྩོམ་རིག་ལོ་རྒྱུས་>>སུ་ “དབྱུག་པ་ཅན་གྱིས་བྷ་ར་ཏའི་ཡོན་ཏན་བཅུ་གལ་ཆེན་བལྟས་ནས་ལེའུ་དང་པོའི་ནང་དུ་བཤད་ཡོད་ལ། དེ་དག་ནི་སྙན་ངག་དང་སྙན་ངག་མ་ཡིན་པའི་དབར་གྱི་ཁྱད་པར་འབྱེད་བྱེད་ཅིག་མ་ཡིན་པར་སྙན་ངག་གི་ནང་གསེས་ཀྱི་ཁྱད་པར་འཇོག་བྱེད་ཅིག་ཏུ་བཤད་ཡོད་ལ། དེ་ཡང་བཻདརྦྷ་ (Vaidarbha དེང་སྐབས་ཀྱི་Berar ལ་ཟེར།) དང་གཽ་ཌ་ཝ་ (Gauda དེང་སྐབས་ཀྱི་Bengal ལ་ཟེར།) སྟེ་ས་ཁུལ་རང་བཞིན་གྱིས་རྩོམ་ཚུལ་མི་འདྲ་བ་གཉིས་ལ་སྦྱར་ཏེ་བཤད།” ཅེས་སོགས་དབྱུག་པ་ཅན་གྱིས་བཤད་པའི་ཤར་ལྷོའི་ས་ཁུལ་གཉིས་པོ་ངོས་འཛིན་གསལ་པོ་བྱས་འདུག་ལ། སྐབས་དེའི་ལྷོ་ཕྱོགས་བཻདརྦྷ་ཞེས་པ་དེ་དེང་སྐབས་ཀྱི་བྷེ་རར་(Berar) དེ་ད་ལྟའི་མངའ་སྡེའི་ཆ་ནས་མ་ཧ་ར་ཞི་ཁྲི་ར་(Maharashtra) མངའ་སྡེའི་ཁོངས་ཡིན། འདི་ནི་གོང་གསལ་<<རྒྱ་གར་རྒྱལ་རབས་>>ཀྱིས་ཕྱེས་པའི་རྒྱ་གར་གྱི་ས་ཁུལ་དབྱེ་སྟངས་ཁག་ལས་རི་བོ་འབིགས་བྱེད་ཀྱིས་བཅད་པའི་ལྷོ་བྱང་གི་ས་ཁུལ་ཆེན་པོ་གཉིས་སུ་ཕྱེས་པའི་ལྷོ་ཕྱོགས་ལ་ཚུད་པ་མ་གཏོགས། དབྱེ་སྟངས་གཞན་གྱི་ལྷོ་ཕྱོགས་ཞེས་པ་དེ་རྣམས་ཀྱི་ཁོངས་སུ་མི་གཏོགས་ལ། ཤར་ཕྱོགས་གཽཌ་ཞེས་པ་དེ་དེང་སྐབས་ཀྱི་ནུབ་བྷེན་གྷལ་(West Bengal)དང་བྷང་ལ་དེ་ཤི(Bangladesh) འི་ས་ཁོངས་ལ་གཏོགས་པ་ཡིན་ནོ། །
གཉིས། ཤར་ལྷོའི་ཡོན་ཏན་བཅུ་ཡི་སྐད་བརྡའི་ཁྱབ་ཁོངས།
༡) རྒྱ་བོད་གནའ་དཔེའི་ལུགས་ཀྱི་རྒྱ་གར་གྱི་སྐད་རིགས་ཆེན་པོ་བཞི། འཕགས་བོད་ཀྱི་གཞུང་རྙིང་པ་རྣམས་སུ་གནའ་བོའི་རྒྱ་གར་གྱི་སྐད་བརྡའི་སྐོར་གསལ་བ་ནི་སྐད་རིགས་ཆེན་པོ་བཞི་ཞེས་བཤད་པ་དེ་ཡིན། ལྷག་པར་དུ་<<སྙན་ངག་མེ་ལོང་མ་>>ར་སྐད་རིགས་འདི་དག་གི་སྐོར་དང་དེ་དག་གིས་བརྩམས་པའི་བསྟན་བཅོས་ཀྱི་སྐོར་གསལ་ཙམ་བཤད་ཡོད་པ་ནི། དེ་ཉིད་ལས། “ངག་གི་རང་བཞིན་དེ་དག་ཀྱང་། ། ལེགས་སྦྱར་དེ་བཞིན་རང་བཞིན་དང་། །ཟུར་ཆག་འདྲེན་པ་ཞེས་བྱ་སྟེ། ། རྣམ་པ་བཞི་རུ་མཁས་པས་གསུངས། ། ལེགས་སྦྱར་ཞེས་པ་ལྷ་ཡི་ནི། །སྐད་དུ་དྲང་སྲུང་ཆེན་པོས་གསུངས། །དེ་སྐྱེས་དེ་མཚུངས་ཡུལ་ཅན་ཞེས། །རང་བཞིན་རིམ་པ་དུ་མ་ཡོད། །ཡུལ་སྐོར་ཆེན་པོ་ལ་བརྟེན་སྐད། །ལེགས་བཤད་རིན་ཆེན་དག་གི་མཚོ། །སེ་རུས་བཅིངས་པ་རང་བཞིན་གང་། །རང་བཞིན་མཆོག་ཏུ་གྱུར་པར་རིག །སཽ་ར་སེ་ན་གཽ་ཌ་དང་། ། ལཱ་ཌི་གཞན་ཡང་དེ་འདྲའི་སྐད། །རང་ཉིད་ཅེས་བྱ་བ་ཡི། །ཐ་སྙད་རྣམས་ལ་ཉེ་བར་འགྱུར། །བ་ལང་རྫི་ལ་སོགས་པའི་ཚིག །སྙན་ངག་ལ་ཟུར་ཆག་ཅེས་གནས། །བསྟན་བཅོས་རྣམས་ལ་ལེགས་སྦྱར་ལས། ། གཞན་པ་ཟུར་ཆག་ཉིད་དུ་བརྗོད། །” (P.1032) ཅེས་སོགས་ཚིགས་བཅད་བདུན་གྱིས་སྐད་རིགས་བཞིའི་སྐོར་དང་། དེ་དག་གིས་བརྩམས་པའི་བསྟན་བཅོས་ཀྱི་སྐོར་གསལ།༡) ལེགས་སྦྱར་(སཾསྐྲིཏ། Sanskrit) གྱི་སྐད་ནི། འབྲུག་ཁམས་སྤྲུལ་གྱིས་“སློབ་དཔོན་ཨ་བྷྱ་ཀ་རས་བསྟན་བཅོས་ཆེན་པོ་ཐུབ་པ་དགོངས་རྒྱན་དུ། ལྷ་ཐམས་ཅད་འཕགས་པའི་སྐད་དུ་སྨྲའོ་ཞེས་གསུངས་པ་ལྟར། སཾ་སྐྲྀ་ཏ་ནི་ལྷའི་སྐད་དུ་དྲང་སྲུང་ཆེན་པོས་ཏེ་ཡོན་ཏན་གྱི་བདག་ཉིད་ཆེན་པོ་རྣམས་ཀྱིས་གསུངས་སོ། །” ཞེས་དང་། <<བོད་རྒྱ་ཚིག་མཛོད་ཆེན་མོ>>རུ། “ སཾསྐྲྀཏ། (ལེགས) སྐད་རིགས་ཆེན་པོ་བཞིའི་ཡ་གྱལ་ཞིག་སྟེ། སྤྱི་ལོའི་སྔོན་དུས་རབས་བཞི་པའི་སྐབས་ཀྱི་རྒྱ་གར་གྱི་སྐད་ཡིག་ལ་ཟེར་ཞིང་། སྐད་ཡིག་དེའི་བསྟན་བཅོས་ཤིན་ཏུ་མང་། སྔོན་སྟོན་པ་ཤཱཀྱ་ཐུབ་པ་དགའ་ལྡན་ལྷ་ཡུལ་དུ་ཕེབས་སྐབས་སྐད་འདིའི་ཐོག་ནས་ལྷ་རྣམས་ལ་ཆོས་སྟོན་པར་གྲགས་པས་མིང་ཡང་ལྷའི་སྐད་དམ། ལེགས་སྦྱར་སྐད་ཀྱང་སྨྲའོ”། ཞེས་པ་འདི་དག་ནི་སྔོན་གྱི་འཕགས་བོད་མཁས་པ་རྣམས་ཀྱིས་ལེགས་སྦྱར་ཞེས་པ་དེ་ལྷ་ཡི་སྐད་དུ་ངོས་འཛིན་བྱས་པའི་དཔེ་མཚོན་ལྟ་བུར་དྲངས་པ་ཡིན།
༢) ཡུལ་མི་རང་བཞིན་པའི་སྐད་(པྲ་ཀྲྀ་ཏ། Prakrit) ནི། ཡང་འབྲུག་ཁམས་སྤྲུལ་གྱིས་ “ལེགས་སྦྱར་ནི་རྣམ་པ་གཅིག་ཁོ་ན་ཡིན་མོད་ཀྱང་རང་བཞིན་གྱི་སྐད་ནི་ཡུལ་འཁོར་ཆེན་པོའི་བྱེ་བྲག་སོ་སོའི་དབང་གིས་རིམ་པ་དུ་མར་ཡོད་” ཅེས་དང་། “གཞན་ཡང་ཡུལ་འཁོར་ཆེན་པོར་གཏོགས་པ་གཽ་ཌ་སྟེ་ཤར་ཕྱོགས། སཽ་ར་སེ་ན་དཔའ་བོའི་སྡེའམ་ལྷའི་སྡེ་ཞེས་པའི་ཡུལ་ལྷོ་ཕྱོགས། ལཱ་ཌྷཱི་ནུབ་ཕྱོགས། པཉྩཱ་ལཱི་ལྔ་ལེན་ཏེ་བྱང་ཕྱོགས། གཞན་ཡང་དེ་བཞིན་དེ་དང་འདྲ་བར་ཀུནྟ་ལཱ་དང་། མུ་ར་ལཱ་དང་། བི་དརྦྷ་དང་། མ་ཧི་ཥཱ་དང་། བ་ར་ཏ་དང་། བཻ་ཤ་རྣམས་ཀྱི་སྐད་ནི་རང་བཞིན་མཆོག་མ་ག་དྷ་པའི་སྐད་དང་ཉེ་བས་སྙན་ངག་དང་ཟློས་གར་གྱི་ཐ་སྙད་རྣམས་ལ་རང་བཞིན་གྱི་སྐད་ཀྱི་ཁོངས་སུ་ཉེ་བར་བསྡུ་བར་འགྱུར་རོ། །” ཞེས་དང་། <<བོད་རྒྱ་ཚིག་མཛོད་ཆེན་མོ>>ར། “པྲ་ཀྲྀ་ཏི། (ལེགས) སྔར་རྒྱ་གར་གྱི་སྐད་རིགས་ཆེན་པོ་བཞིའི་ནང་གསེས་ཡུལ་མི་རང་བཞིན་པའི་སྐད། སྤྱི་ལོའི་སྔོན་གྱི་དུས་རབས་ལྔ་པའམ་དྲུག་པ་ནས་བཟུང་ཚད་མར་འཛིན་པའི་སྐད་རིགས་ཤིག་ཏུ་བསྒྱུར། རྗེས་སོར་དེ་གོ་མེད་གྲག་མེད་དུ་གྱུར་ནའང་སྤྱི་ལོའི་དུས་རབས་བཅུ་པའི་བར་དུ་ཡིག་སྐད་དང་ཆོས་སྐད་དུ་བེད་སྤྱོད་མུ་མཐུད་བྱས། སངས་རྒྱས་ཆོས་ལུགས་དར་བ་དང་སྦྲགས་སི་ལི་ལན་ཁ་དང་འབར་མ་སོགས་ཡ་གླིང་ལྷོ་མའི་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་ནང་པའི་ཆོས་སྐད་དུ་གྱུར་པའོ”། ། ཞེས་རང་བཞིན་པའི་སྐད་ཅེས་པ་ནི། གནའ་བོའི་རྒྱ་གར་གྱི་ཡུལ་སྡེ་ཆེན་པོ་ཁག་ཏུ་རྒྱུག་ཆེ་བའི་ཡུལ་སྐད་རྣམས་ལ་བཤད་པ་གསལ།
དེ་ལྟ་བུའི་རང་བཞིན་པའི་སྐད་ཡིག་ནི་མདོར་བསྡུས་ན་དྲུག་ཏུ་འདུ་བ་ནི། <<རྒན་སྤྲེལ་ནག་པའི་རྒྱ་གར་རྩོམ་རིག་གི་འཆད་ཁྲིད་ཟིན་བྲིས་>> (ཟིན་བྲིས་པ་རང་ཉིད།)ལས། “ ༡) མ་ཧཱ་ར་ས་ཁྲི་རའི་(Maharastri) ཡུལ་སྐད། དེང་སང་གི་སྒྲེ་ཁན་མཐོ་སྒང་(Deccan Plateau) ནུབ་བྱང་ས་ཁུལ་གྱི་སྐད་བརྡ་སྟེ་འདི་ནི་ཆེས་ཕུན་སུམ་ཚོགས་པའི་རྩོམ་རིག་གི་སྐད་བརྡ་ཞིག་ཡིན་སྟབས། ནམ་རྒྱུན་ཡིད་འགྱུར་མཚོན་པའི་བརྩེ་དུང་གི་སྙན་ངག་འབྲི་བར་བེད་སྤྱོད་གཏོང་བཞིན་ཡོད། འདི་ལ་ཆེས་ཚད་ལྡན་གྱི་ཡུལ་སྐད་ཅེས་ཀྱང་ཟེར་རོ། ། ༢) རྒྱལ་བ་བའི་མ་ཧཱ་ར་ས་ཁྲི་རའི་སྐད་(Jinamaharastri) ནི། རྒྱལ་བ་བའི་མདོ་དང་བསྟན་བཅོས་དག་དང་། དེར་མི་གཏོགས་པའི་འཇིག་རྟེན་པའི་འདོད་ལུགས་ཀྱི་སྙན་ངག་གི་ཆེད་རྩོམ་དག་ཏུ་ཤུགས་ཆེར་བེད་སྤྱོད་བྱེད་བཞིན་ཡོད། ༣) སཽ་ར་སེ་ནའི་སྐད་(Sauraseni) ནི་དེང་དུས་ཀྱི་བྱང་ཕྱོགས་མ་སྒྲོར(madhar)འི་ཉེར་འཁོར་གྱི་ཡུལ་སྐད་དག་སྟེ། ལེགས་སྦྱར་ཟློས་གར་གྱི་ཁྲོད་དུ་བུད་མེད་དང་བཞད་གར་བས་ཡུལ་སྐད་འདི་བཤད་ཀྱིན་ཡོད་དོ། ། ༤) མགདྷའི་སྐད་(Magadha) དེང་དུས་གྱི་སྦེ་ཧར་(Bihar)གྱི་ས་ཆའི་ཡུལ་སྐད་དང་། ལེགས་སྦྱར་ཟློས་གར་གྱི་ཁྲོད་དུ་སྐྱེ་ཁུངས་དམན་པ་རྣམས་ཀྱིས་ཡུལ་སྐད་འདི་བཤད་བཞིན་ཡོད་དོ། ། ༥) ཕད་ས་སེའི་སྐད་(Paisaci) ནི། སྐད་ལ་ལར་འདྲེ་སྐད་དང་ཤ་ཟའི་སྐད་ཀྱང་ཟེར་ལ། འདི་ནི་འབིགས་བྱེད་རི་བོའི་རྒྱུད་ཀྱི་ཡུལ་སྐད་དོ། ། ༦) ཨ་ཕ་སྦར་མ་སའི་སྐད་(Apabhramsa) ནི་ཕྱིས་སུ་བྱུང་བའི་རང་བཞིན་པའི་སྐད་ཅིག་ཡིན་ལ། སྤྱི་ལོ་དུས་རབས་དྲུག་པའི་རྗེས་སུ་སྙན་ངག་དང་རྒྱལ་བ་བའི་ཆོས་ལུགས་ཀྱི་བསྟན་བཅོས་མང་པོ་ཞིག་སྐད་འདིའི་སྟེང་ནས་དར་སྤེལ་དུ་བཏང་ཡོད། སྐད་འདི་ལ་བརྟེན་ནས་གནའ་བོའི་ཨཱརྱཎཱ་ཡི་སྐད་བརྡ་དེ་དེང་དུས་ཀྱི་ཨརྱཎ་སྐད་བརྡར་གྱུར་ནས་ཧིན་རྡིའི་སྐད་དང་། རྒོ་ཅི་ར་ཁྲེའི་སྐད་(Gujarati langauge) མ་ར་ཁྲེའི་སྐད་(Maradhi language) བྷ་ག་ལའི་སྐད་(Bangla Language)” ཞེས་པས་ཀྱང་ཡུལ་མི་རང་བཞིན་པའི་སྐད་ནི་སྔར་རྒྱ་གར་དུ་མི་དང་མིའི་དབར་དུ་རྒྱུན་སྤྱོད་བྱས་པའི་སྐད་བརྡ་རྣམས་ལ་བཤད་ཡོད། འོན་ཀྱང་། དེ་དག་ལས་ཕད་ས་སེའི་སྐད་ཅེས་པ་དེ་གཞུང་རྙིང་བ་རྣམས་སུ་ཤ་ཟ་འམ་འབྱུང་བོ་སྟེ་འདྲེའི་སྐད་དུ་བཤད་ཡོད།
༣) ཟུར་ཆག་གི་སྐད་(ཨ་ཝ་བྷྱཾ་ཤ Apabhramsa) ནི། <<མེ་ལོང་མ>>ར། “བ་ལང་རྫི་ལ་སོགས་པའི་ཚིག །སྙན་ངག་ལ་ཟུར་ཆག་ཅེས་གནས། །བསྟན་བཅོས་རྣམས་ལ་ལེགས་སྦྱར་ལས། །གཞན་པ་ཟུར་ཆག་ཉིད་དུ་བརྗོད། །” ཅེས་པ་ལྟར་སྐབས་འདིའི་ཟུར་ཆག་གི་སྐད་ཅེས་པ་ནི་སྙན་ངག་ལ་བལྟོས་ནས་བཞག་པ་དང་། དེ་མིན་ལེགས་སྦྱར་གྱི་བརྡ་སྤྲོད་པའི་གཞུང་ལྟར་ན་ནི་ལེགས་སྦྱར་མ་ཡིན་པའི་སྐད་ཐམས་ཅད་ཟུར་ཆག་ཏུ་འདོད་པ་ཡིན་ནོ། ། འདིའི་ཐད་དུ་འབྲུག་ཁམས་སྤྲུལ་གྱིས་“ཟུར་ཆག་ནི་སྔོན་ལྷ་ཁྱབ་འཇུག་གིས་རྒྱ་གར་གྱི་ཡུལ་ཕྲན་ཞིག་ཏུ་བ་ལང་སྐྱོང་བའི་རྫི་བོ་བྱས་ཤིང་ཆར་ཆེན་པོ་བབས་པའི་ཚེ། རི་བོ་བཏེགས་ནས་བ་ལང་གི་ཁྱུ་རྣམས་བསྲུང་བར་བྱས་པས་ཁྱབ་འཇུག་བྲམ་ཟེ་རྣམས་ཀྱིས་བ་ལང་གི་ཁྱུའི་བདག་པོ་བསྐོས་པའི་གཏམ་རྒྱུད་དང་། དེས་ཁྱབ་འཇུག་གི་མིང་ལའང་གོ་བིནྡ་བ་ལང་རྫི་ཞེས་གྲགས་པ་སྟེ། དུས་དེར་ཁྱབ་འཇུག་བ་ལང་རྫིའི་ཚུལ་བསྟན་པའི་རྟེན་འབྲེལ་གྱིས་ཡུལ་དེར་བ་ལང་ལ་སོགས་པའི་ཕྱུགས་ཤིན་ཏུ་མང་ཞིང་། ཡུལ་དེ་པ་རྣམས་ཀྱི་མི་བླུན་ཅིང་སྐད་ཀྱང་ཤིན་ཏུ་མ་དག་པར་སྨྲ་བས། དེ་ཉིད་ཟློས་གར་དང་སྙན་ངག་རང་ལུགས་ཀྱི་ཟུར་ཆག་ཏུ་བཞག སྐད་དེ་ལའང་བ་ལང་རྫིའི་སྐད་དུ་གྲགས་ཏེ། ཊཱིཀ་ཀཱ་མ་དྷེ་ནུར་ཡང་། སྙན་ངག་ལས་ནི་བ་ལང་རྫི་ལ་སོགས་པའི་ངག་རྣམས་དེར་འདོད་དོ། དེ་ཉིད་ཀྱི་ཕྱིར་འཇིག་རྟེན་ན་ཟུར་ཆག་གི་སྐད་ཅེས་རབ་ཏུ་གྲགས་སོ། ། ཞེས་འབྱུང་། བརྡ་སྤྲོད་པའི་བསྟན་བཅོས་རྣམས་ལས་ནི་སཾ་སྐྲྀ་ཏ་ལས་གཞན་པའི་སྐད་ཐམས་ཅད་དང་། མཚམས་སྦྱོར་ཉམས་པ་ལ་སོགས་པའི་སྒྲ་ཉམས་རྣམས་ཀྱང་དབྱེ་བ་མེད་པར་ཟུར་ཆག་ཏུ་འཇོག་པ་ཡིན་ཏེ། འདོད་འཇོར། སྒྲ་རྗེས་སུ་བསྟན་པ་ལེགས་པར་མ་སྦྱར་བའི་སྙན་ངག་ལ་སོགས་པའི་སྒྲ་ནི་ཨ་བ་ཤཔྡ་སྟེ་སྒྲ་་ཉམས་པའོ། །དེ་ཐམས་ཅད་སྒྲ་རྗེས་སུ་བསྟན་པའི་བསྟན་བཅོས་ལས་ཟུར་ཆག་ཏུ་བརྗོད་དོ། །དེ་ཐམས་ཅད་སྒྲ་རྗེས་སུ་བསྟན་པའི་བསྟན་བཅོས་ལས་ཟུར་ཆག་ཏུ་བརྗོད་དོ། ། ཞེས་དང་། སྒྲ་ཉམས་པ་སྟེ་འདི་སྒྲ་ངན་པར་གྱུར་པས་ཨ་བ་བྷྲཾ་ཤ་སྟེ་ཟུར་ཆག་གམ་སྒྲ་ངན་ནོ།” ཞེས་སོགས་གསུངས་ལ། <<ཤོང་དཔང་ཞལ་ལུང་མེ་ལོང་རྣམ་བཤད་>> ལས། “བོད་ལ་བ་ལང་རྫིའི་སྐད་འདི་ལ་བླུན་པོའི་སྒྲ་སྦྱར་ཡང་། བླུན་པོའི་དོན་མིན་པར་སྙན་ངག་ལ་ཨཱབྷཱིར། བ་ལང་རྫིའི་སྐད་ཅེས་པ་ཟུར་ཆག་གི་སྐད་དུ་འདི་དང་། པིཤ་ཙི་ཤ་ཟའི་སྐད་ལ་ཟུར་ཆག་ཅེས་པ་ལེགས་སྦྱར་གྱི་ལུང་སྟོན་པའི་སྲོལ་མེད་པ་ཟློས་གར་གྱི་སྐབས་འགར་མཁོ་བར་བཤད་” ཅེས་ཟུར་ཆག་གི་སྐད་ཅེས་པ་ནི་ཡུལ་མི་རང་བཞིན་པའི་སྐད་ལས་ཀྱང་ཟུར་ཆག་ཅིང་ཉམས་པའི་ཡུལ་སྐད་དག་ལ་བཤད། དེ་དག་ཡུལ་གང་གི་སྐད་ཡིན་སྐོར་ནི་གོང་གསལ་<<རྒྱ་གར་རྩོམ་རིག་གི་འཆད་ཁྲིད་ཟིན་བྲིས>>་ལྟར་ན། རྒོ་ཅི་ར་ཁྲེ་(Gujarati) མ་ར་ཁྲེ་(Maradhi) བྷ་ག་ལ་(Bangala) བཅས་ཀྱི་ཡུལ་སྐད་ཡིན་ནོ། །
༤) ཤ་ཟའི་སྐད་(པིཤ་ཙི། Paisaci/Bhutabhasa) ནི། <<མེ་ལོང་མ>>ར། “རྨད་བྱུང་དོན་ཅན་རྒྱ་ཆེའི་གཏམ། ། འབྱུང་པོའི་སྐད་ཀྱི་རང་བཞིན་བརྗོད། །” ཅེས་<<རླབས་ཆེན་གྱི་གཏམ་རྒྱུད་>> (Brhakatha) ཅེས་པ་འབྱུང་བོའི་སྐད་དམ་ཤ་ཟའི་སྐད་དུ་བྲིས་པ་གསལ་བར་བསྟན་ཀྱང་འདིར་ཡོངས་གྲགས་ལྟར་སྐད་རིགས་བཞིའི་ཁོངས་སུ་བགྲངས་མེད། <<རྒན་སྤྲེལ་ནག་པའི་རྒྱ་གར་རྩོམ་རིག་གི་འཆད་ཁྲིད་ཟིན་བྲིས་>>ལྟར་ན། བོད་སྐད་ལ་ཤ་ཟའི་སྐད་ཅེས་གྲགས་པ་དེ་ལ་སཾ་སྐྲྀ་ཏའི་སྐད་དུ་ཕེ་ས་སེས་(Paisaci) ཞེས་འབོད་པ་དང་འབིགས་བྱེད་རི་བོའི་རྒྱུད་ཀྱི་ཡུལ་སྐད་ཅིག་ཡིན་པར་གསུངས། ཝེ་ཁེ་རིག་མཛོད་(wikipedia) དུ་སྐད་འདིའི་ཡིག་རྩ་བཤད་སྐབས་དབྱུག་པ་ཅན་གྱི་<<སྙན་ངག་མེ་ལོང་མ>>ར་བྷ་ཁྲ་བྷ་ས་(Bhutabhasa) སྟེ་ཤི་བོའི་སྐད་ཅེས་པའི་ཐ་སྙད་བཀོལ་ཡོད་པ་དང་འདིའི་དོན་ནི་སྐད་ཡིག་འདི་གསུང་རབ་ཁོ་ནའི་ནང་མ་གཏོགས་བཤད་མཁན་མེད་པའི་ཆ་ནས་ཤི་བོའི་སྐད་ཡིག་དང་། ཡང་ན་ཤི་བོ(འདྲེ(i.e. ghouls/ghosts) ས་བཤད་བྱའི་སྐད་ཡིན་པས་ཤི་སྐད་དུ་བཏགས། བརྡ་སྤྲོད་སྨྲ་བ་དང་སྙན་ངག་སྨྲ་བ་རྣམས་ཀྱིས་ཀྱང་འདི་ནི་བཤད་བྱའི་སྐད་ཅིག་མིན་པའི་འགྲེལ་བཤད་མཛད་ཡོད་ལ། སྐད་འདིའི་ནང་དུ་བརྩམས་ཆོས་དཀོན་ལ་ཁ་ཚང་བོ་ཞིག་དེ་ལས་ཀྱང་དཀོན་པས་ཡིག་རྩའི་འགྲེལ་བཤད་དང་པོ་དེ་དོན་ལ་གནས་པ་ཡིན། འོན་ཀྱང་། སྐབས་ཤིག་ལ་ཁྱབ་ཆེན་པོ་བྱུང་ཡོད་སྲིད། ཡུལ་སྐད་འདི་ཉིད་ས་ཁུལ་གྱི་ཆ་ནས་རྒྱ་གར་ནུབ་རྒྱུད་དང་སྐད་བརྡའི་ཁྱིམ་རྒྱུད་ཀྱི་ཆ་ནས་རྒྱ་གར་གྱི་ཨཱརྱན་གྱི་སྐད་བརྡའི་ཁྱིམ་རྒྱུད་དུ་གཏོགས་པ་གང་ཞིག་ལ། སྤྱིར་བཏང་གི་མི་རྣམས་ཀྱིས་བཀོལ་སྤྱོད་བྱས་པའི་སྐད་ཡིག་ཅིག་ཡིན་ཞེས་གསལ། ཤ་ཟའི་སྐད་དམ་འབྱུང་བོའི་སྐད་སྤྱོད་ཡུལ་གྱི་ས་ཁོངས་ཀྱི་ཆ་ལ་འཆད་ཁྲིད་ཟིན་བྲིས་སུ་གསལ་བ་ལྟར་རི་བོ་འབིགས་བྱེད་ཀྱི་རྒྱུད་དང་། ད་དུང་དེང་སྐབས་མ་ཧ་ར་ཤི་ཁྲི་ར (Maharashtra) འི་ས་ཁོངས་ཀྱི་ཡུལ་སྐད་རྙིང་བའི་ཁོངས་སུའང་ཡོད་པ་འདྲ་སྟེ། གྷོ་ན་སྒྲ་ཡ (Gunadhya) འི་<<རླབས་ཆེན་གྱི་གཏམ་རྒྱུད་>> (Brihatkatha) ་ཤ་ཟའི་སྐད་དུ་བརྩམས་ཚུལ་མེ་ལོང་མ་སོགས་སུ་གསལ་བ་དང་། གྷོ་ན་སྒྲ་ཡ་ནི་ཡུལ་འདིའི་རྒྱལ་བོའི་ཕོ་བྲང་གི་སྙན་ངག་པ་ཞིག་ཡིན་པ་འདི་ལ་བལྟས་པས་ཤེས་ནུས།
གོང་གསལ་ཝེ་ཁེ་རིག་མཛོད་དུ་བཤད་པ་ལྟར་བསམ་ན་རང་རེའི་བསྟན་བཅོས་སྔོན་མ་རྣམས་སུ་ཤ་ཟའི་སྐད་ཅེས་བསྙད་པ་དེ་བཤད་མཁན་གྱི་མི་རྣམས་ཤི་ཟིན་པའི་ཆ་ནས་ཤི་སྐད་ཟེར་བའི་ཚབ་ལ་ཤ་ཟའི་སྐད་དམ་འབྱུང་བོའི་སྐད་ཅེས་བསྙད་པ་བདེན་པར་སྙམ།
མཐའ་བསྡོམས།
རྒྱ་བོད་ཀྱི་གནའ་དཔེ་རྣམས་སུ་གནའ་བོའི་རྒྱ་གར་གྱི་སྐད་རིགས་བཞི་རུ་དབྱེ་བ་ཕྱེས་པ་དེ་ནི་མདོར་བསྡུས་ན། རིགས་གསུམ་གྱི་སྟེང་ནས་བཤད་འདུག་སྟེ། ལྷའི་སྐད་བརྡ་དང་། མིའི་སྐད་བརྡ། འབྱུང་བོའི་སྐད་བརྡ་གསུམ་དུ་བཀར་ནས་བཤད་པ་ལྟར་སྣང་སྟེ། ལེགས་སྦྱར་(Sanskrit)གྱི་སྐད་ལ་ལྷའི་སྐད་ཟེར་དོན་འདི་ལས་མི་དམངས་ཀྱི་འཚོ་བ་ལས་རིང་དུ་འདས་པའི་ལྷ་ཆོས་ཀྱི་སྐོར་ཤུགས་ཆེར་བཤད་པ་སྟེ་ཆོས་ལུགས་ཀྱི་སྐད་བརྡ་ལྟ་བུ་ཞིག་ཡིན་པས་ལྷའི་སྐད་དང་། ཕེ་ས་སེས་(Paisaci)སམ་བྷོས་ཁྲ་བྷ་ས (Bhutabhasa) ལ་འབྱུང་བོའི་སྐད་ཟེར་དོན་ཡང་སྤྱོད་སྒོའི་ཆ་ནས་བཏགས་པ་སྟེ། མི་གསོན་པའི་ངག་ཏུ་བེད་སྤྱོད་མེད་པའམ་ཡོད་ཀྱང་སྐབས་དེར་མེད་པའི་སྐད་བརྡ་ཞིག་ཡིན་པའི་ཆ་ནས་བཤད་པ་གོང་དུ་བཤད་པ་ལྟར་མིན་ནམ་སྙམ། དེ་གཉིས་མ་ཡིན་པའི་ཡུལ་མི་རང་བཞིན་པའི་སྐད་དང་ཟུར་ཆག་གི་སྐད་གཉིས་ནི་མིའི་སྐད་བརྡར་བཤད་པ་ཡིན་ཏེ། ཡུལ་མི་རང་བཞིན་པའི་སྐད་བརྡ་དེ་མི་དམངས་ཁྲོད་དུ་རྒྱུག་ཆེ་བའི་ཡུལ་སྐད་ཐམས་ཅད་ལ་གོ་དགོས་པ་དང་། <<མེ་ལོང་མ>>ར། “ཡུལ་འཁོར་ཆེན་པོ་ལ་བརྟེན་སྐད། ། ལེགས་བཤད་རིན་ཆེན་དག་གི་མཚོ། ། སེ་རུས་བཅིངས་པ་རང་བཞིན་གང་། ། རང་བཞིན་མཆོག་ཏུ་གྱུར་པར་རིག ། སཽ་ར་སེ་ན་གཽ་ཌ་དང་། ། ལཱ་ཌི་གཞན་ཡང་དེ་འདྲའི་སྐད། ། རང་བཞིན་ཉིད་ཅེས་བྱ་བ་ཡི། ། ཐ་སྙད་རྣམས་ལ་ཉེ་བར་འགྱུར། ། བ་ལང་རྫི་ལ་སོགས་པའི་སྐད། སྙན་ངག་ལ་ཟུར་ཆག་ཅེས་གནས། ། བསྟན་བཅོས་རྣམས་ལས་ལེགས་སྦྱར་ལས། ། གཞན་པ་ཟུར་ཆག་ཉིད་དུ་བརྗོད། །” ཅེས་ཡུལ་མི་རང་བཞིན་པའི་སྐད་ཀྱི་རིགས་འགའ་ཞིག་དངོས་སུ་བགྲངས་ཡོད་ལ། ཡུལ་མི་རང་བཞིན་པའི་སྐད་དང་ཟུར་ཆག་གི་སྐད་ཅེས་པ་ནི་སྙན་ངག་གི་ལུགས་ལ་ཟུར་ཆག་མ་ཆག་གི་སྟེང་ནས་བཞག་འདུག་པས། འདི་ཡང་སྤྱོད་སྒོའི་སྟེང་ནས་བཞག་པ་ཞིག་ལས་མི་འདའ་བར་སྙམ།མདོར་ན་རྒྱ་བོད་ཀྱི་གནའ་དཔེ་རྙིང་མའི་ལུགས་ཀྱི་སྐད་རིགས་ཆེན་པོ་བཞི་ཡི་ཁྲོད་ཀྱི་ལེགས་སྦྱར་གྱི་ཡི་གེ་ནི། འདིར་བཤད་བྱའི་རྒྱ་གར་ཤར་ལྷོའི་སྙན་ངག་གི་ཡོན་ཏན་བཅུའི་སྐད་བརྡ་ཡིན་པས། ཡོན་ཏན་བཅུ་དང་འབྲེལ་བའི་ཟློས་གར་དང་སྙན་ངག་གི་ལྟ་ཚུལ་རྣམས་ལེགས་སྦྱར་རྩོམ་གི་ཁྲོད་དུ་བྱུང་ཞིང་། འདི་དག་ལེགས་སྦྱར་གྱི་ཟློས་གར་ལས་སྙན་གཞུང་དང་། དེ་ལས་ལེགས་སྦྱར་གྱི་རྒྱན་གྱི་བསྟན་བཅོས་སུ་དར་ཁྱབ་བྱུང་བ་ཞིག་ཡིན་ནོ། །
སྐད་རིགས་བཞིའི་སྤྱི་བསྡོམས་རེའུ་མིག་དང་ཡོན་ཏན་བཅུའི་སྐད་བརྡ།
༡ ལྷའི་སྐད་བརྡ། ༢ མིའི་སྐད་བརྡ། ༣ འདྲེའི་སྐད་བརྡ།
ལེགས་སྦྱར། ༡ རང་བཞིན་པའི་སྐད། ༢ ཟུར་ཆག་གི་སྐད། ཤ་ཟའི་སྐད།
ཡོན་ཏན་བཅུ།
༢) དེང་རབས་སྐད་བརྡ་རིག་པའི་ལུགས་ཀྱི་རྒྱ་གར་གྱི་སྐད་བརྡའི་ཁྱིམ་རྒྱུད་བཞི། ཨར་ཨེ་སི་ཤརྨ (R.S. Sharma) འི་བརྩམས་ཆོས་<<རྒྱ་གར་གྱི་གནའ་བོའི་དུས་སྐབས་>> (India’s Ancient Past) ཞེས་པར་ དེང་དུས་ཀྱི་སྐད་བརྡ་རིག་པའི་ལུགས་ལྟར་རྒྱ་གར་གྱི་སྐད་བརྡའི་ཁྱིམ་རྒྱུད་བཞི་བཤད་པའི་སྙིང་དོན་རྣམས་འདིར་དགོད་པར་བྱ། <<རྒྱ་གར་གྱི་སྐད་རིག་པའི་དབྱེ་ཞིབ་>> (The Linguistic Survay of India) ཀྱི་རྩོམ་སྒྲིག་པ་སྒྲི་རེར་སོན་(Grierson) ལྟར་ན། རྒྱ་གར་ལ་ཡི་གེ་མི་འདྲ་བ་བརྒྱ་དང་བརྒྱད་ཅུ་ཡས་མས་དང་། ཡུལ་སྐད་མི་འདྲ་བ་ལྔ་བརྒྱ་དང་ལྔ་བཅུ་ཡས་མས་ཤིག་ཡོད་པར་བཤད་ཀྱང་། དེ་དག་ཐམས་ཅད་མདོར་བསྡུས་ན་སྐད་བརྡའི་ཁྱིམ་རྒྱུད་བཞི་ལ་འདུ་བ་ནི། ༡) ཨོ་སི་ཁྲི་རོ་དང་ཨེ་གླིང་གི་སྐད་བརྡའི་ཁྱིམ་རྒྱུད། (Austro-Asiatic) ༢) བོད་དང་འབར་མའི་སྐད་བརྡའི་ཁྱིམ་རྒྱུད། (Tibeto-Burman) ༣) སྒྲི་རེ་ཝེ་སྒྲན་གྱི་སྐད་བརྡའི་ཁྱིམ་རྒྱུད། (Dravidian) ༤) རྒྱ་གར་ཨཱརྱན་སྐད་བརྡའི་ཁྱིམ་རྒྱུད་(Indo-Aryan) བཅས་སོ།
༡) ཨོ་སི་ཁྲི་རོ་དང་ཨེ་གླིང་གི་(Austro-Asiatic) སྐད་བརྡའི་ཁྱིམ་རྒྱུད་འདི་ནི་རྒྱ་གར་གྱི་ཆེ་སྔ་བའི་སྐད་ཡིག་ཅིག་ཡིན་པར་མི་རིགས་རིག་པ་ (Anthropologist) བ་རྣམས་ཀྱིས་ཡིད་ཆེས་བྱེད་ཅིང་། སྐད་བརྡའི་ཁྱིམ་རྒྱུད་འདི་ལ་མཱོན་སྒྲ(Munda) འི་སྐད་དང་། མོན་ཁ་མུར་(Mon-Khamer)་ཀྱི་སྐད་ཅེས་པའི་ཡན་ལག་གཉིས་ཡོད་པའི་དང་པོ་དེ་སྤྱི་ལོའི་སྔོན་གྱི་ལོ་ལྔ་སྟོང་ཡས་མས་སུ་ཨ་ཧྥི་རི་ཁ་ནས་མཚོ་འགྲམ་བརྒྱུད་དེ་ཨེ་ཤ་ཡའི་ལྷོ་དང་ཤར། ཨོ་སི་ཁྲི་རི་ལི་ཡ་བཅས་ལ་དར་ཁྱབ་ཕྱིན་པར་ཡིད་ཆེས་བྱེད་ཅིང་། མི་རྒྱུད་རིག་པ (Human genetics) ས་ཀྱང་དུས་སྐབས་འདི་འདྲ་ཞིག་ལ་ཨ་ཧྥི་རི་ཁ་བ་རྣམས་རྒྱ་གར་ལྷོ་ཕྱོགས་སོགས་སུ་མཆེད་པར་འདོད། སྐད་བརྡའི་ཁྱིམ་རྒྱུད་འདི་རྒྱ་གར་གྱི་ཤར་ཕྱོགས་དང་ཡུལ་དབུས། ཨ་ཧྥི་རི་ཁ། ཨོ་སི་ཁྲི་རི་ལེ་ཡ་བཅས་སུ་ཁྱབ་ཡོད། ༢) བོད་དང་འབར་མའི་སྐད་བརྡའི་ཁྱིམ་རྒྱུད་(Tibeto-Burman) ནི། སྤྱིར་རྒྱ་བོད་ཀྱི་སྐད་བརྡའི་ཁྱིམ་རྒྱུད་(Sino-Tibetans) དུ་གཏོགས་པ་དང་། བོད་དང་། རྒྱ་ནག འབར་མ་བཅས་སུ་སྐད་བརྡའི་ཁྱིམ་རྒྱུད་འདི་ལ་གཏོགས་པའི་སྐད་སུམ་ཅུ་སྐོར་ཡོད་ཅིང་། རྒྱ་གར་དུ་ཡང་བྱང་ཕྱོགས་ཧི་མ་ལ་ཡི་རི་རྒྱུད་དུ་ཉེ་བའི་བྱང་ཤར་གྱི་ཨ་སམ་(Assam) ནས་ནུབ་བྱང་གི་པན་ལྗབ་(Panjub) བར་དུ་ཡུལ་སྐད་མི་འདྲ་བ་བརྒྱ་དང་བཅུ་དྲུག་ཙམ་ཡོད། གོང་སྨྲས་རྒྱ་གར་གྱི་སྐད་བརྡའི་ཁྱིམ་རྒྱུད་འདི་གཉིས་ནི་ཁྱིམ་རྒྱུད་ཕྱི་མ་གཉིས་ལས་རྦད་དེ་སྔ་ཡང་ཡི་གེ་མེད་པའི་སྟབས་ཀྱིས་འདི་གཉིས་ཀྱི་ནང་དུ་རྩོམ་རིག་འཕེལ་རྒྱས་བྱུང་ཐུབ་མེད། ༣) སྒྲི་རེ་ཝེ་སྒྲན་གྱི་སྐད་བརྡའི་ཁྱིམ་རྒྱུད་(Dravidian) ནི། རྒྱ་གར་གྱི་ལྷོ་ཕྱོགས་ཧྲིལ་བོ་དང་སངྒ་ལའི་ནུབ་བྱང་དུ་སྤྱོད་པའི་སྐད་བརྡའི་ཁྱིམ་རྒྱུད་ཅིག་ཡིན་ལ། སྐད་བརྡ་འདི་རྒྱ་གར་ལ་ཇི་ལྟར་ཁྱབ་ཚུལ་ཐད་ནས་སྐད་བརྡ་རིག་པ་བ་དང་མི་རྒྱུད་རིག་པ་བ་གཉིས་ལ་ལྟ་ཚུལ་མི་འདྲ་བ་ཡོད་ཀྱང་། སྐད་བརྡ་རིག་པའི་མཁས་དབང་རྣམས་ཀྱིས་སྐད་བརྡ་དེ་ལོ་ངོ་དྲུག་སྟོང་གི་སྔོན་ལ་དཀྱིལ་ཤར་ཡུལ་གྱི་ཨེ་ལམ་ (Elam) ཞེས་པ་དེ་ནས་རྒྱ་གར་གྱི་ནུབ་བྱང་གི་ས་ཁུལ་(དེང་སྐབས་པ་ཀི་སི་ཐན་)དུ་བསླེབས་པ་དང་། སྐབས་དེར་བྷི་ར་ཧོ་ཨེ་(Brahui) ཞེས་བརྗོད་ཅིང་། དེ་ནས་རིམ་གྱིས་ལྷོ་ཕྱོགས་སུ་དར་ཁྱབ་ཕྱིན་ནས་སྐད་བརྡ་འདིའི་ཡན་ལག་གཙོ་བོ་ཐ་མེལ་(Tamil)དང་། ཐེ་ལོས་གྷོས་(Telugu) ཁ་ན་སྒྲ(Kannada) མ་ལ་ཡ་ལེམ་(Malyalam)བཅས་འཕེར་རྒྱས་ཕྱིན་ནོ། ། ༤) རྒྱ་གར་ཨཱརྱན་སྐད་བརྡའི་ཁྱིམ་རྒྱུད་(Indo-Aryan)ནི། རྒྱ་གར་ཡོ་རུབ་ཀྱི་སྐད་བརྡའི་ཁྱིམ་རྒྱུད་ལ་གཏོགས་པ་དང་། དེ་ཡང་ཁྱིམ་རྒྱུད་འདི་ལ་ཡན་ལག་གསུམ་ཡོད་པའི་རྒྱ་གར་ཨེ་རན་གྱི་སྐད་བརྡའི་ཁྱིམ་རྒྱུད་དུ་གཏོགས་པ་ཡིན། རྒྱ་གར་ཨརྱན་གྱི་སྐད་ལ་གསར་རྙིང་གཉིས་དང་དེང་རབས་ཀྱི་རྒྱ་གར་ཨརྱན་གྱི་སྐད་བརྡ་བཅས་བཞི་ཡོད། དང་པོ་ཨརྱན་རྙིང་པ་ནི་རིག་བྱེད་དུ་སྐབས་ཀྱི་ལེགས་སྦྱར་དང་། གཉིས་པ་ནི་རང་བཞིན་པའི་སྐད་དང་། པ་པེ་སྐད། ཟུར་ཆག་གི་སྐད་བཅས་ཚུད་པ་དང་། གསུམ་པ་ནི་ཧིན་རྡི་དང་། བྷང་གྷ་ལེ། ཨ་སམ་སོགས་ཀྱི་སྐད་ལ་གོ་དགོས་པ་ཡིན་པས། དེང་རབས་ཀྱི་སྐད་བརྡ་རིག་པའི་དབང་དུ་བྱས་ན་ཡོན་ཏན་བཅུའི་སྐད་བརྡའི་ཁོངས་ནི་རྒྱ་གར་ཨརྱན་གྱི་སྐད་བརྡའི་ཁྱིམ་ཁོངས་སུ་གཏོགས་པ་ཡིན་ནོ། །
གསུམ། ཤར་ལྷོའི་ཡོན་ཏན་བཅུའི་གཞུང་ལུགས་ཀྱི་འབྱུང་ཁུངས།
༡) བོད་ཀྱི་སྙན་འགྲེལ་རྣམས་སུ་གསལ་བའི་ཤར་ལྷོའི་ཡོན་ཏན་བཅུའི་ཁུངས། སྤྱིར་<<སྙན་ངག་མེ་ལོང་མ>>འི་འགྲེལ་བ་རྣམས་སུ་ལྷོ་ཕྱོགས་བཻ་དརྦྷའི་ལུགས་དང་། ཤར་ཕྱོགས་གཽ་ཌ་འི་ལུགས་ཞེས་བམ་བཤད་ཙམ་ལས་དེའི་གཞུང་ལུགས་ཀྱི་ཁུངས་བཤད་པ་ཉུང་། དཔང་ལོ་སོགས་སྙན་འགྲེལ་མཁན་པོ་ཁག་ཅིག་གིས་དེའི་ཁུངས་མདོ་ཙམ་བརྗོད་པ་འདིར་དྲང་ན། དེ་ཡང་དཔང་ལོའི་<<སྙན་ངགས་མེ་ལོང་གི་རྒྱ་ཆེར་འགྲེལ་བ་གཞུང་དོན་གསལ་བ་>>ལས། “དང་པོ་ནི་ལམ་དུ་མ་ཡོད་པ་དེ་ལ་བི་དར་བྷ་ཞེས་བྱ་བའི་ཡུལ་མ་ཡོད་པའི་བི་དར་བྷའི་ལམ་ལྷོ་ཕྱོགས་པ་སློབ་དཔོན་ཆེན་པོ་དཔའ་བོ་ལ་སོགས་པ་དང་གཽ་ཌའི་ཡུལ་ན་ཡོད་པས་གཽ་ཌ་བའི་ལམ་ཤར་ཕྱོགས་པ་དག་གི་ལམ་བ་ལང་དང་རྟ་ལྟར་ཁྱད་པར་གསལ་བ་ཁྱད་ཆེ་བ་བརྗོད་པར་བྱ་ཏེ།” ཞེས་ལྷོ་ཕྱོགས་བཻདརྦྷའི་ལུགས་འཛིན་པ་ལ་སློབ་དཔོན་དཔའ་བོ་དངོས་སུ་བཞག འོན་ཀྱང་། ཤར་ཕྱོགས་གཽཌ་ཝའི་ལུགས་འཛིན་པ་སུ་ཡིན་གང་ཡང་གསུངས་མེད། དེ་བས་འདི་ནི་ཁོང་གིས་ལྷོ་བའི་ཡོན་ཏན་བཅུའི་ཁྱད་ཆོས་ལྡན་པའི་ལྷོ་ཕྱོགས་ཀྱི་སྙན་ངག་པ་ཞིག་ལས་ཡོན་ཏན་བཅུའི་རྣམ་བཞག་སྟོན་པའི་གཞུང་ཁུངས་སུ་བརྗོད་པ་ནི་ཕལ་ཆེར་མིན་པ་འདྲ་སྙམ།འདི་ལ་བོད་མཁས་པའི་སྙན་འགྲེལ་དུ། “དེ་ལ་བཻདརྦྷ་ཞེས་པ་དཔའ་བོའི་ཡུལ་ལྷོ་ཕྱོགས་པ་དང་། གཽ་ཌཱ་དཀར་མོ་སྟེ་ཤར་ཕྱོགས་པའི་སྙན་ངག་མཁན་རྣམས་སྦྱར་བ་ལ་སོགས་པའི་མིང་མཐུན་ཀྱང་། མཚན་ཉིད་རྟ་དང་བ་མེན་ལྟར་ཁྱད་ཆེ་བ་སྟེ་གསལ་བར་བརྗོད་ན། རྒྱས་པའི་བསྟན་བཅོས་བྷ་ར་ཏ་ལས་བཤད་པའི་ཡོན་ཏན་བཅུ་སྟེ།” ཞེས་རྒྱས་པའི་བསྟན་བཅོས་བྷ་ར་ཏ་ཞེས་པ་ཡོན་ཏན་བཅུའི་ཁུངས་ལྟ་བུར་གསུངས། འདི་དྲང་སྲུང་རྒྱས་པས་བྱས་པར་གྲགས་པའི་མ་ཧ་བྷ་ར་ཏ་ལ་བཤད་པ་ཡིན་ནམ་ཟློས་གར་མཁན་པོ་བྷ་ར་ཏས་བརྩམས་པའི་<<ཟློས་གར་གྱི་བསྟན་བཅོས་>>ལ་བཤད་པ་གང་ཡིན་ཆ་མ་འཚལ། དང་པོ་ལྟར་ན་ཡོན་ཏན་བཅུའི་ཁུངས་ནི་མ་ཧ་བྷ་ར་ཏ་ཡིན་དཀའ་སྙམ་སྟེ། དེ་ནི་བྷ་ར་ཏ་ཞེས་པས་བརྩམས་པའི་ཟློས་གར་གྱི་བསྟན་བཅོས་དེ་དང་ཕར་ཚུར་འཁྲུག་པ་འདྲའོ། ། གཉིས་པ་ལྟར་ན་བྷ་ར་ཏ་ཞེས་པ་བསྟན་བཅོས་ཤིིག་མིན་པར་བསྟན་བཅོས་རྩོམ་མཁན་ཞིག་ཡིན་པས་བསྟན་བཅོས་བྷ་ར་ཏ་ཞེས་པ་གསན་ནོར་ཐེབས་པ་ཡིན་ནོ། །
དོན་ལ་གནས་མིན་གང་ལྟར་ཡང་ཡོན་ཏན་བཅུའི་ཁུངས་གསལ་བོར་ངོས་བཟུང་བ་ཡོད་པ་ནི་ཨ་ཀྱཱ་ཡོངས་འཛིན་གྱི་<<སྙན་ངག་མེ་ལོང་མ>>འི་ལེའུ་དང་པོའི་འགྲེལ་བ་དེ་ཡིན། དེར་“ཡོན་ཏན་བཅུ་བོ་འདིའི་ཁོངས་ནི་ནི། སྔོན་སྐྱེ་དགུ་རྣམས་ཀྱི་ཚེ་ལོ་ཉི་ཁྲི་པའི་དུས་སུ་ཚོགས་བདག་གིས་ཡིག་མཁན་བྱས་ཏེ། དྲང་སྲུང་རྒྱས་པས་བརྩམས་པར་གྲགས་པའི་སྙན་ངག་གི་གཞུང་བྷ་ར་ཏ་ཞེས་བྱ་བ་ཤོ་ལོ་ཀ་འབུམ་ལྷག་ཙམ་ཡོད་པ་ལས་བཤད་པ་འདིར་བཀོད་པ་ཡིན་ནོ། ། དེ་ལ་ལྷོ་ཕྱོགས་བཻ་དརྦྷ་དང་། ཤར་ཕྱོགས་གཽཌཱ་ཝའི་མཁས་པ་རྣམས་ཀྱི་སྦྱོར་ཚུལ་མི་འདྲ་སྟེ། དོན་གསལ་སོགས་ཆ་ཤས་འགའ་མ་གཏོགས་བཟློག་ཕྱོགས་གང་ཡིན་གཽཌཱཝའི་རང་ལུགས་སུ་འདོད་པས་ཁྱད་པར་ཤིན་ཏུ་ཆེའོ། །འདིར་བཻརྦྷ་ཞེས་པའི་བཻདར་དཔའ་བོ་ཞེས་པ་དང་། བྷ་ནི་བདག་པོའི་སྒྲ་སྟེ་དཔའ་བོའི་ཡུལ་ལྷོ་ཕྱོགས་པ་ལ་འཇུག་ལ། གཽཌཱཝ་ཞེས་པའི་གཽཌཱ་ནི་དཀར་མོ་དང་། ཝ་ནི་བདག་པོའི་དོན་ཏེ་དཀར་མོའི་ཡུལ་ཤར་ཕྱོགས་ལ་གོ་བར་བྱེད་དོ། །ལྷོ་ཕྱོགས་བཻདརྦྷའི་སྙན་ངག་མཁན་ནི་སློབ་དཔོན་དཔའ་བོ་ལ་སོགས་པ་སྟེ། སྐྱེས་རབས་སོ་བཞི་བའི་སྙན་ངག་ནི་ལྷོ་ཕྱོགས་པའི་ཉམས་འདོན་ལུགས་དང་། ཤར་ཕྱོགས་གཽཌཱཝའི་སྙན་ངག་པ་ནི་པཎྜིཏ་ནག་མོ་ཁོལ་དང་། དཀར་མོ་སོགས་ཏེ། དེ་དག་གི་ཉམས་འདོན་ལུགས་ནི་སྐྱེས་རབས་དཔག་བསམ་འཁྲི་ཤིང་ལྟ་བུ་ཡིན་” ཞེས་ཡོན་ཏན་བཅུའི་གཞུང་ལུགས་ཀྱི་ཁུངས་ནི་མ་ཧ་བྷ་ར་ཏ་ཞེས་པའི་ལོ་རྒྱུས་སྙན་རྩོམ་རིང་མོ་དེ་བཞག་འདུག་ཀྱང་གོང་དུ་བཤད་པ་ལྟར་བཤད་སྟངས་འདི་དོན་ལ་གནས་དཀའ་ལ། ཡོན་ཏན་བཅུའི་གཞུང་ཁུངས་དང་འཕེལ་རིམ་གྱི་ཐད་ལ་རྒྱ་གར་མཁས་པའི་བརྩམས་ཆོས་འགར་གོང་གསལ་རྣམས་ལས་ཅུང་གསལ་ཙམ་འདུག་པས་གཤམ་དུ་དེ་དག་དགོད་པར་བྱ།
༢) རྒྱ་གར་མཁས་པས་འདོད་པའི་ཡོན་ཏན་བཅུའི་ཁུངས་དང་འཕེལ་རིམ། འདིར་ཨེན་ཨེན་ཤརྨ(N.N.Sharma)འི་དཔེ་དེབ་<<རྒྱ་གར་གྱི་དུས་རབས་བར་མའི་ལེགས་སྦྱར་གྱི་སྙན་ངག་པ་གྲགས་ཅན་>> (<<Panditaraja Jagannatha>> The renowned Sanskrit Poet of Medieval India) ཞེས་པར་ལེགས་སྦྱར་གྱི་རྩོམ་རིག་ལོ་རྒྱུས་ཁྲོད་དུ་ཡོན་ཏན་བཅུའི་འཕེལ་རིམ་མདོ་ཙམ་བཀོད་པ་འདིར་དོན་སྒྱུར་གྱི་ཚུལ་དུ་དགོད་པར་བྱ། “དེ་ཡང་ཡོན་ཏན་དེ་དག་(Gunas) ལེགས་སྦྱར་གྱི་སྙན་གཞུང་དག་གི་ཆ་ཤས་གལ་ཆེན་ཞིག་ཡིན་པ་དང་། རྒྱ་གར་གྱི་སྲོལ་རྒྱུན་སྙན་གཞུང་ཁག་ཏུ་གྲུབ་མཐའ་འདིའི་ཁུངས་བྷ་ར་ཏ་(Bharata) ལ་ཐུག་ཡོད་པར་ངོས་འཛིན་བྱེད་ཅིང་། བྷ་ར་ཏའི་<<ཟློས་གར་གྱི་བསྟན་བཅོས་>> (Natya Sastra) ཀྱི་ལེའུ་བཅུ་དྲུག་གི་ནང་དུ་ཡོན་ཏན་ (Guna) བཅུ་དང་། རྒྱན་(Alamkara) བཞི། སྐྱོན་(dosa) བཅུ་སོགས་བཤད། ཁོང་གིས་ཡོན་ཏན་ནི་སྐྱོན་གྱི་ལྡོག་ཟླའི་ངོས་ནས་འགྲེལ་བཤད་མཛད་ཡོད། ཡོན་ཏན་འདི་དག་གི་གྲངས་དང་ཐ་སྙད་རྣམས་བྷ་ར་ཏས་གཏན་ལ་ཕབས་པ་དང་དེ་དག་ལས་སྐོར་ཞིག་ནི་རྗེས་བྱུང་གཞུང་ལུགས་པ་རྣམས་ཀྱིས་ཀྱང་མུ་མཐུད་དེ་བེད་སྤྱོད་བྱས་ཡོད། འོན་ཀྱང་། ཡོན་ཏན་དེ་དག་གི་ངོས་འཛིན་བྱེད་སྟངས་ཀྱི་ཐད་ནས་བྷ་ར་ཏ་དང་རྗེས་བྱུང་རྩོམ་པ་པོ་རྣམས་ཀྱི་དབར་ལ་ཁྱད་པར་ཆེན་པོ་ཡོད། ཁོང་གིས་ཡོན་ཏན་དང་རྒྱན་རྣམས་ལ་གལ་ཆེ་ཆུང་གཅིག་པར་བལྟས་ནས་དེ་དག་ཐམས་ཅད་ཟློས་གར་ལ་ཆེས་གལ་ཆེ་བའི་ཉམས་(rasa)ཀྱི་ཡན་ལག་ཅིག་ཏུ་བཤད་ཡོད། ཁོང་གིས་ཡོན་ཏན་རྣམས་ཀྱི་མཚན་ཉིད་བཞག་པ་མེད་ཀྱང་དེ་དག་ནི་ཟློས་གར་ཁྲོད་ཀྱི་འཁྲབ་སྟོན་ཁྲོད་ཀྱི་ཉམས་དང་སྙན་ངག་ཁྲོད་ཀྱི་སྡེབ་སྦྱོར་ཇེ་ཡག་ཏུ་གཏོང་བའི་ཡོ་བྱད་ཅིག་ལ་འདོད་པའོ། །
བྷ་ར་ཏའི་རྗེས་སུ་བྷ་མ་ཧ་(Bhamaha) ཡིས་ཡོན་ཏན་གྱི་རྣམ་བཞག་འདི་ལ་དོ་སྣང་ཆེན་པོ་གནང་མེད་པ་དང་། ཁོང་གིས་ཡོན་ཏན་གྱི་སྐོར་བཤད་པ་ནི་ཁོང་གི་<<སྙན་ངག་གི་རྒྱན་>>(Kavyalamkara) ཞེས་པའི་བསྟན་བཅོས་ཀྱི་ལེའུ་གཉིས་པའི་མགོ་ཏག་ཏག་ལ་ཡོན་ཏན་གསུམ་བཤད་པ་དེ་ཙམ་ཡིན། ཡོན་ཏན་གསུམ་འདོད་པའི་ལྟ་བའི་ཁྲོད་དུ་བྷ་མ་ཧའི་ལྟ་བ་དེ་ཨ་ནན་སྒྲ་ཝར་སྒྲ་ན་(Anandavardhana) ཡི་ཡོན་ཏན་གསུམ་འདོད་པའི་ལྟ་བ་ལས་སྔོན་དུ་བྱུང་བ་ཡིན་མོད། དེ་གཉིས་ལ་འབྲེལ་བ་གང་ཡང་མེད་ཚུལ་མཁས་དབང་ར་སྒ་ཝན་ (Dr. Raghavan) གྱིས་གསུངས་བ་ལྟར་ཡིན།
དབྱུག་པ་ཅན་(Dandin)གྱི་<<སྙན་ངག་མེ་ལོང་>>(Kavyadarsa) དུ་ཡོན་ཏན་བཅུའི་འགྲེལ་བཤད་དེ་ཞར་བྱུང་ལྟ་བུར་བྱས་ཤིང་དེ་དག་ལ་མཚན་ཉིད་བཞག་པའང་མེད། ཁོང་གིས་ཡོན་ཏན་བཅུ་ཞེས་འབོད་པ་དེ་བཻདརྦ་(Vaidarbhi) ལུགས་དང་། དེ་དག་གི་ལྡོག་ཟླ་རྣམས་ལ་གཽཌ(Gaudas)འི་ལུགས་སུ་བཤད་ཡོད། ཁོང་ནི་ཡོན་ཏན་བཅུ་ཚིག་གི་སྡེབ་སྦྱོར་དང་འབྲེལ་ནས་བཤད་མཁན་གྱི་ཚིག་རྒྱན་རིག་པ་བ་ཐོག་མ་དེ་ཡིན་ལ་བྷ་ར་ཏས་ཡོན་ཏན་གྱི་རྣམ་བཞག་ཐུན་མོང་མ་ཡིན་པ་འདིའི་སྐོར་ལ་གང་ཡང་ཤེས་རྟོགས་མེད་པ་གསལ་པོ་རེད། དབྱུག་པ་ཅན་གྱིས་ཡོན་ཏན་བཅུ་ལ་མཚན་ཉིད་བཞག་པ་མེད་ཀྱང་ཁོང་གིས་བཞག་པའི་རྒྱན་རྣམས་ཀྱི་མཚན་ཉིད་ལས་ཡོན་ཏན་བཅུ་ཡང་སྙན་ངག་ལ་དགོས་མཁོ་ཡོད་པར་གཟིགས་པ་མཐོང་ཐུབ་ལ། དེ་བས་ཁོང་གིས་ཡོན་ཏན་དེ་དག་སྡེབ་སྦྱོར་རང་བཞིན་གྱི་རྒྱན་དུ་འདོད། ཡོན་ཏན་དང་འབྲེལ་བའི་ཁོང་གི་ལྟ་བ་གསར་བ་གཞན་གཅིག་ནི་ཡོན་ཏན་དེ་དག་“ཉམས”ལས་དམན་པར་མི་འཛིན་པར་དེ་དག་གི་སྙན་ངག་ཁྲོད་ཀྱི་རང་རྐྱ་འཕེར་བའི་མཛེས་པ་ཞིག་ལ་འདོད་པ་དེ་ཡིན། དབྱུག་པ་ཅན་ལྟར་ན་སྙན་ངག་ནི་མཛེས་ཚོར་བརྗོད་པའི་ཚིག་གི་ཕྲེང་བ་ཞིག་ལ་ཟེར་ཞིང་དེའི་མཛེས་པ་དེ་ལ་ཚིག་དང་དོན་གྱི་ཆ་གཉིས་ཀ་ཡོད་པ་དང་། ཡོན་ཏན་བཅུ་ལ་ཡང་མཛེས་པ་འདི་གཉིས་ཀ་ལྡན་པ་ཡིན་ནོ། །
དབྱུག་པ་ཅན་གྱི་རྗེས་སུ་ཝ་མ་ན་(Vamana) ཞེས་པའི་སྙན་ངག་སྨྲ་བ་དེས་ཡོན་ཏན་རྣམས་ཀྱི་མཚན་ཉིད་ཐོག་མར་བཞག་ཅིང་ཚིག་དོན་དང་འབྲེལ་བའི་ཡོན་ཏན་ཉི་ཤུ་བཤད། ད་དུང་ཡོན་ཏན་དང་རྒྱན་གྱི་ཁྱད་པར་ཡང་ཕྱེས་ཤིང་དེ་གཉིས་རེ་རེ་ལ་འགྲེལ་བཤད་རང་མཚན་པ་རེ་བཞག ཁོང་གིས་སྙན་ངག་གི་མཛེས་པའི་སྙིང་པོ་རྗོད་བྱེད་ཅིག་ལ་ཡོན་ཏན་ཞེས་མཚན་ཉིད་བཞག་ཀྱང་། དེ་དབྱུག་པ་ཅན་གྱིས་འདོད་པའི་རྒྱན་གྱི་མཚན་ཉིད་ལས་ལོགས་སུ་གང་ཡང་བཤད་མེད། རྒྱན་རྣམས་རྣམས་ནི་མཛེས་པ་དེའི་ཁ་སྐོང་ལྟ་བུའི་གོ་ས་བཞག་ཡོད། སྙན་ངག་གི་མེད་དུ་མི་རུང་བའི་ཁྱད་ཆོས་ནི་ཡོན་ཏན་དག་ཡིན་ལ་ཉམས་དང་རྒྱན་རྣམས་ནི་འདིའི་ཡན་ལག་ལྟ་བུར་འཛིན། དེ་བས་ཡོན་ཏན་ནི་སྙན་ངག་གི་སྲོག་riti (ritiratma kavyasya, the soul of poetry) ཏུ་འདོད། དབྱུག་པ་ཅན་གྱིས་ཡོན་ཏན་བཅུ་ནི་ལྷོ་ཕྱོགས་ཀྱི་ལུགས་སུ་འདོད་ཀྱང་ཝ་མ་ན་ཡིས་འདི་དག་ཡོངས་ཁྱབ་རང་བཞིན་གྱི་གལ་ཆེན་དུ་འདོད་པ་ཡིན་། །” ཞེས་སོགས་ཡོན་ཏན་བཅུའི་སྐོར་གསལ་བར་གསུངས་སོ། །
ཡོན་ཏན་བཅུའི་འཕེལ་རིམ་གྱི་སྤྱི་བསྡོམས།
གོང་གསལ་གྱི་བརྩམས་ཆོས་དེ་ལས་ནང་དོན་གལ་ཆེན་དུ་མཐོང་བ་འགའ་ཞིག་དོན་སྒྱུར་བྱེད་ཁུལ་བྱས་པ་དང་རྒྱུ་ཆ་འདི་ཉིད་གཞིར་བཟུང་བྱས་ནས་འདིར་ཡོན་ཏན་བཅུའི་འཕེལ་རིམ་ཐད་ལ་སྤྱི་བསྡོམས་ལྟ་བུ་ཞིག་བརྗོད་ཁུལ་བྱ། ༡) འཕེལ་རིམ་དང་པོ། (བྷ་ར་ཏའི་སྐབས) གཞུང་ལུགས་ཀྱི་ཆ་ནས་ཟློས་གར་གྱི་གཞུང་ལས་བཤད་ཅིང་། ངོ་བོའི་ཆ་ནས་ཟློས་གར་འཁྲབ་སྟོན་པའི་ཕྱིའི་རྣམ་པའི་སྟེང་ནས་བཤད། མྱོང་རྟོག་གི་ཆ་ནས་ཏེ་བལྟ་བྱ་དང་ཉན་བྱ་གཉིས་ལས་བལྟ་བྱའི་ཡུལ། སྡེར་གཏོགས་ཀྱི་ཆ་ནས་ཉམས་(rasa)ཀྱི་ཁོངས། ལྡོག་ཕྱོགས་ཀྱི་ཆ་ནས་ཟློས་གར་གྱི་སྐྱོན་གྱི་ལྡོག་ཕྱོགས། གྲངས་ཚད་ཀྱི་ཆ་ནས་ཡོན་ཏན་བཅུ་བཅས་བཤད་དོ། ། ༢) འཕེལ་རིམ་གཉིས་པ། (དབྱུག་པ་ཅན་གྱི་སྐབས) གཞུང་ལུགས་ཀྱི་ཆ་ནས་སྙན་ངག་གི་གཞུང་ལས་བཤད་ཅིང་། ངོ་བོའི་ཆ་ནས་ངག་གི་སྡེབ་སྦྱོར་གྱི་རང་བཞིན།། མྱོང་རྟོག་གི་ཆ་ནས་ཏེ་བལྟ་བྱ་དང་ཉན་བྱ་གཉིས་ལས་ཉན་བྱའི་ཡུལ། སྡེར་གཏོགས་གྱི་ཆ་ནས་རྒྱན་(alamkara)གྱི་ཁོངས། ལྡོག་ཕྱོགས་ཀྱི་ཆ་ནས་ཤར་ཕྱོགས་པའི་ལུགས་ཀྱི་ལྡོག་ཕྱོགས་སུ་བཤད། གྲངས་ཚད་ཀྱི་ཆ་ནས་ཡོན་ཏན་བཅུ་བཅས་བཤད་དོ། ། ༣) འཕེལ་རིམ་གསུམ་པ། (ཝ་མ་ན་(Vamana) ཡི་སྐབས) གཞུང་ལུགས་ཀྱི་ཆ་ནས་སྙན་ངག་གི་གཞུང་ལས་བཤད་ཅིང་། ངོ་བོའི་ཆ་ནས་ངག་གི་ཡོན་ཏན། མྱོང་རྟོག་གི་ཆ་ནས་ཏེ་བལྟ་བྱ་དང་ཉན་བྱ་གཉིས་ལས་ཉན་བྱའི་ཡུལ། སྡེར་གཏོགས་ཀྱི་ཆ་ནས་སྙན་ངག་སྲོག་(ritiratma kavyasya)གི་ཁོངས། སྙན་ངག་གི་རང་བཞིན་ཀུན་ལ་ཁྱབ་པར་བཤད་ཅིང་ལྡོག་ཕྱོགས་ནས་ཆ་ནས་མ་བཞག གྲངས་ཚད་ཀྱི་ཆ་ནས་ཉི་ཤུ་བཅས་བཞག་པའོ། །མཇུག་གཏམ།
སྙན་ངག་གི་ལུས་དང་། ཉམས། སྲོག ཡོན་ཏན་སོགས་གནའ་བོའི་རྒྱ་གར་རྩོམ་རིག་ལྟ་གྲུབ་ཁྲོད་ཀྱི་གནད་དོན་མང་པོ་ཞིག་<<སྙན་ངག་མེ་ལོང་>> གི་ལེའུ་དང་པོ་དང་འབྲེལ་ནས་བྱུང་འདུག འདིར་དེ་དག་ལས་ཡོན་ཏན་བཅུའི་སྐོར་གླེང་ཁུལ་གྱིས་འབད་པ་བྱས་ཀྱང་། རྒྱུ་ཆ་རག་དཀའ་བ་དང་རག་ཀྱང་གོ་དཀའ་བ་སོགས་ཀྱིས་རེབ་འདིར་ཕྱོགས་ཙམ་ལས་གླེང་མ་ནུས་ཀྱང་། གཞུག་ཕྱོགས་བརྗོད་གཞི་འདི་གནའ་བོའི་རྒྱ་གར་རྩོམ་རིག་ཁྲོད་ཀྱི་ཉམས་དང་། ཡོན་ཏན། རྒྱན་གྱི་རྣམ་བཞག་སོགས་ཀྱི་ཁྲོད་ནས་ཞིབ་ཙམ་གླེང་ཐུབ་པའི་རེ་བ་དང་བཅས་མཇུག་བསྡུས་པའོ། །
ལུང་ཁུངས་ཡིག་ཚོགས།
1) ཐུབ་བསྟན་མཆོག་སྒྲུབ། <<འཕགས་པའི་ཡུལ་གྱི་བྱུང་བ་བརྗོད་པ་ལེགས་བཤད་ཟླ་འོད་གསར་པ་ཞེས་བྱ་བ་བཞུགས་སོ།>> ལྡི་ལི་བོད་ཀྱི་ཁང་པ་ནས་དཔར་བསྐྲུན་ཞུས། (Tibet House, New Dehli) 20022) དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ། <<རྒྱལ་ཁམས་རིག་པས་སྐོར་བའི་གཏམ་རྒྱུད་གསེར་གྱི་ཐང་མ།>> བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2008
3) <<བུ་སྟོན་ཆོས་འབྱུང་>> འབྲས་བློ་གླིང་དཔེ་མཛོད་ཁང་། 1996
4) སྔོན་བྱྲོན་རྒྱ་བོད་ལོ་པཎ་མཁས་པས་བསྒྲིགས། <<བྱེ་བྲག་རྟོགས་བྱེད་ཆེན་པོ།>> བོད་གཞུང་ཤེས་རིག་ལས་ཁུངས། 2014
5) དབྱུག་པ་ཅན། <<སྙན་ངག་མེ་ལོང་མ།>> བསྟན་འགྱུར་དཔེ་བསྡུར་(མ)།པོད།སེ་པ།༽ 2005 ཀྲུང་གོའི་བོད་རིག་པ་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་།
6) རཀཿར་བཀྲས་མཐོང་ཐུབ་བསྟན་ཆོས་དར། <<ཤོང་དཔང་ཞལ་ལུང་མེ་ལོང་རྣམ་བཤད་>> བོད་ཀྱི་དཔེ་མཛོད་ཁང་། 2007
7) དཔང་ལོ་ཙཱ་བ་བློ་གྲོས་བརྟན་པ། <<སྙན་ངགས་མེ་ལོང་གི་རྒྱ་ཆེར་བཤད་པ་གཞུང་དོན་གསལ་བ།>> བྲིས་མ།
8) བོད་མཁས་པ་མི་ཕམ་དགེ་ལེགས་རྣམ་རྒྱལ། <<སྙན་ངག་བསྟན་བཅོས་ཆེན་པོ་མེ་ལོང་ལ་འཇུག་པའི་བཤད་སྦྱར་དཎྜིའི་དགོངས་རྒྱན།>> SHERIG PARKHANG, 1999
9) འབྲུག་ཁམས་སྤྲུལ་བསྟན་འཛིན་ཆོས་ཀྱི་ཉི་མ། <<རྒྱན་གྱི་བསྟན་བཅོས་མེ་ལོང་རྒྱས་འགྲེལ་དབྱངས་ཅན་ངག་གི་རོལ་མཚོ།>> ཁམས་པ་སྒར། 2010 P. 93
10) ཨ་ཀྱཱ་ཡོངས་འཛིན་དབྱངས་ཅན་དགའ་བའི་བློ་གྲོས། <<སྙན་ངག་མེ་ལོང་གི་ལེའུ་དང་པོ་ནས་བྱུང་བའི་སྦྱར་བ་སོགས་ཡོན་ཏན་གནད་དོན་གསལ་བར་སྟོན་པ་ལེགས་བཤད་པུཎྜརི་ཀའི་ཕྲེང་མཛེས་ཞེས་བྱ་བ་བཞུགས་སོ།>> Jayyed Press, Delhi-6 1971
11) བོད་རྒྱ་ཚིག་མཛོད་ཆེན་མོ། མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2003
12) R.S. Sharma. India’s Ancient Past, Oxford University Press, 2005
13) N.N. Sarma. <<Panditaraja Jagannatha>> (The renowned Sanskrit Poet of Medieval India) 1994
14) Amaresh Datta <<Encyclopaedia of Indian Literature>
15) EDWIN GEROW. <<A HISTORY OF INDIAN LITERATURE>> Vol.5 1977
དཔྱད་གཞིའི་དཔེ་ཚོགས།
༡) ཁང་དཀར་ཚུལ་ཁྲིམས་སྐལ་བཟང་། <<ཚུལ་མཐོང་སྐྱེ་བོའི་སྣང་ཚུལ་མ་བཅོས་ལྷུག་པར་བཀོད་པའི་རྒྱ་གར་གྱི་ནང་པའི་ལྟ་གྲུབ་ཆོས་འབྱུང་ལེགས་བཤད་དཀའ་གནད་མདུད་འགྲོལ།>> (དེབ་སྔོན་གསར་མ) གངས་ལྗོངས་ནང་རིག་མཐུན་ཚོགས་ཀྱིས་པར་སྐྲུན་བྱས། 2007
2) རྒྱ་ཡེ་བཀྲ་བྷོ། <<རྒྱ་གར་འཕགས་པའི་ཡུལ་གྱི་རིག་གནས་བོད་གངས་ཅན་གྱི་རྩོམ་རིག་དང་ཇི་ལྟར་འབྲེལ་བའི་ཚུལ་ལ་དཔྱད་པ་དཔྱོད་ལྡན་ཡིད་ཀྱི་དགའ་སྟོན།>> ས་རཱ་བོད་ཀྱི་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2015
3) དགའ་བ་པ་སངས། <<རྩོམ་རིག་གཤིབ་བསྡུར་རིག་པ།>> མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2000
4) <<པདྨ་བཀའ་ཐང་>> གཏེར་ཆེན་ཨུ་རྒྱན་གླིང་པས་གཏེར་ནས་བཏོན། སི་ཁྲོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1996
5) <<བཀའ་ཐང་སྡེ་ལྔ>> གུ་རུ་ཨུ་རྒྱན་གླིང་པས་ཡར་ཀླུངས་ཤེལ་གྱི་བྲག་ཕུག་ནས་བཏོན། མི་རིགས་དཔེར་བསྐྲུན་ཁང་། 1986
6) ས་སྐྱ་པཎ་ཆེན། <<མཁས་པ་ལ་འཇུག་པའི་སྒོ།>>
7) V.D. MAHAJAN <<ANCIENT INDIA>> S.CHAND. 2008
8) http://goo.gl/xXUdKE
9) https://goo.gl/myHcvG
No comments
Post a Comment